IMAG1360

GDZIE JEST MIEJSCE DZIECI W FILOZOFII LIBERALNEJ?

Krytyka idei liberalnych, czy to konserwatywna, czy też socjalistyczna lub chrześcijańska, jest szeroko rozpowszechniona. Godzi ona zarówno w liberalizm jako doktrynę normatywną - dającą odpowiedź na pytanie: podług jakich kryteriów należy oceniać wartość instytucji społecznych? - jak też jako teorię empiryczną, ąuasi-empiiyczną lub historyczną szukającą odpowiedzi na pytania: jakie są motywacje lub rzeczywiste dążenia jednostek? Jakie ramy instytucjonalne stwarzają najlepsze szanse dla wzrostu bogactwa i powszechnego dobrobytu? Jakie siły historyczne stworzyły instytucje, które stanowią gwarancje wolności we współczesnych społeczeństwach liberalnych?

Podkreślam od początku, że przyjmuję liberalne, negatywne pojęcie wolności, określone jako pole działań, które prawo zostawia wyborowi jednostek i którym państwo się nie interesuje. Ma się rozumieć, że to pojęcie, odnoszące się negatywnie do prawa, nie stosuje się do hipotetycznego, naturalnego państwa Hobbesa: tam bowiem, gdzie nie ma praw nakładających na wolność ograniczenia, nie ma też wolności. Wolność niczym nieograniczona staje się pojęciowo niemożliwa.

Oczywiste jest także, że pojęcie wolności zakłada nieokreśloną ilość stopni. W tym miejscu musiały pojawić się wątpliwości: jeśli wolność jest stopniowalna w sposób ciągły, to jak ustanowić granicę między społeczeństwami liberalnymi i totalitarnymi, zważywszy, że pewna przestrzeń wyboru - choćby minimalna - przetrwała w reżymach totalitarnych (wyjąwszy może wypadki skrajne, takie jak maoistowskie Chiny lub komunistyczna Albania)? Można by zatem sądzić, że społeczeństwa liberalne i totalitarne różnią się od siebie tylko „ilościowo”. Nie jest to jednak przeszkoda niepokonalna: totalitaryzm nie polega na tym, że jest „mniej wolności”, lecz na woli zniszczenia - w stopniu, w jakim to jest technicznie wykonalne - społeczeństwa obywatelskiego, wszystkich więzi ludzkich, wszystkich form komunikacji, informacji, wymiany czy organizacji, jakie nie są arbitralnie narzucone przez rządzący aparat. Zakłada to oczywiście brak wolności obywatelskich, podstawowych w społeczeństwie liberalnym; wolności słowa, wolności podróżowania, stowarzyszania się z innymi dla obrony partykularnych interesów w sposób pokojowy, podejmowania wszelkiego rodzaju działań gospodarczych. Nie wolność jako taka, lecz te podstawowe wolności stanowią o wyraźnej i „jakościowej” różnicy między społeczeństwem liberalnym i totalitarnym, choć oczywiście jest też prawdą, że istnieją społeczeństwa mniej lub bardziej liberalne oraz totalitaryzmy mniej lub bardziej wydoskonalone w niszczeniu społeczeństwa obywatelskiego.

Liberalne odpowiedzi na krytykę negatywnego pojmowania wolności wydają mi się dobrze uzasadnione. Istotnie, pojęcie to bynajmniej nie zakłada, że poza jego zakresem nie istnieją żadne podstawowe i prawomocne ludzkie roszczenia, ani też, że rozróżnienie między dobrem i złem jest automatycznie wyeliminowane, ani że gwarancje wolności całkowicie wystarczą, by wszystkie problemy ludzkie były rozwiązane ku powszechnemu zadowoleniu. Każdy człowiek potrzebuje jedzenia, ale nie ma poważnych racji, by utrzymywać, że jeśli mam dostateczną ilość strawy, to jestem „wolny od głodu”, i byłoby rzeczą absurdalną sugerować, że ideologowie liberalizmu po prostu nie zauważyli, iż ludzie muszą jeść. Nie cierpieć głodu jest podstawowym ludzkim roszczeniem, które jednak nie musi koniecznie uchodzić za jakiś szczególny rodzaj

171