Image 22 (4)

zastępczości obu terminów, znaczących to samo, wykształciły się pewne uchwytne już różnice, w jakich przypadkach posługujemy siy pojyciem fakt historyczny, a kiedy pojęciem zjawisko. I’od pojęciem faktu historyk rozumie zwykle jakąś drobną cząstkę dziejów, pod pojęciem zaś zjawisko znacznie szerszą i trwając^ dłużej część rzeczywistości dziejowej. Zasięg czasowo - przestrzenny faktu - zjawiska jest leż znaczniejszy i różnorodność występujących w nim elementów większa. Nazwy „zjawisko” używa się wtedy, gdy powtarzają się fakty i.są one masowe, np. migracje, kryzysy, rewolucje, klęski żywiołowe itd.

W obiegu naukowym i potocznym występuje także pojęcie wydarzenie, nazwą tą obejmujemy zwykle olbrzymią liczbę faktów. Historyk skupia swoje zainteresowanie badawcze na zmianach jakie zachodzą w ludziach, rzeczach i stosunkach między nimi w czasie określonych wydarzeń, czyli poznania wydarzeń i faktów drobniejszych występujących w czasie i przestrzeni. Przykładem może być bitwa, której przebieg poznajemy badając poszczególne (ęjńzod,}, a następnie przechodząc dol(az\>bej-mujących coraz szersze i głębsze kręgi zachodzące w czasie i przestrzeni.

2. Podział faktów

Podział, czyli klasyfikacja faktów wywołuje wśród historyków wiele sporów i rozbieżności, zwłaszcza jeśli chodzi o podział najprostszy, dwuczłonowy, czyli fakty proste (jednostkowe, cząstkowe) i fakty złożone (zjawisko, fakty zbiorowy, masowy itd.). W. Kula np. proponuje podział faktów na (fizyczne, bilogięzne (proste, niezlożone) j_spoleczne .(złożone). Były także inne propozycje podziałów, między innymi podział na: fakty polityczne, ekonomiczne i prawne, na fakty z zakresu dziejów militarnych i dyplomatycznych, na fakty przyrodnicze i społeczne, podział na fakty według ważności hierarchicznej itd.

Trudności, na jakie napotyka właściwa klasyfikacja przy podziale faktów wynika z.wieloznaczności, jakie mniej często mniej czy więcej zawierają w sobie fakty. Fakt bowiem jako _zjawisko społeczne nie jest jednoznaczny, jest (złożony, wielowarstwowy i wieloznaczny. Dostrzega się dziś w fakcie mćjakieś jećino ogniwo jednej zamkniętej sfery ludzkiego działania, jak sądzono niegdyś, lecz całą złożoność naszej rzeczywistości historycznej. Możemy więc w fakcie, jako cząstce procesu dziejowego, odkryć wiele z ogniskowych sfer ludzkiego działania. Na przykład Konstytucja 3 Maja, to nie tylko Takt prawno - ustrojowy, lecz wyraz woli parlamentu w zakresie określania stosunków do chłopów, mieszczan,.

duchowieństwa. szlachty. dążność Jo umocnienia p;n’ivi w a pr/c/ powołanie odpowiednich instytucji, titwor/.onic |0(I-|\sn,v/nceo wińska itd. /.a podobny przykład można wziąć także inne konstytucje i akty prawne, np. Kodeks Napoleona, gd/.ie zawarte zostały określenia w sprawach różnych procesów: społecznych, politycznych, ekonomicznych, klasowych, kulturowych, religijnych i innych.

Na tym złożoność faktów się nic kończy, dostrzega się w nich bowiem także warstwy rozwojowe własnej historii i rzeczywistości dziejowej, stopnie poprzedniego rozwoju. Pozwala to historykowi na zbadanie struktur wcześniejszych za pomocą struktur późniejszych, które w nich w mniejszym lub większym stopniu tkwią i są początkiem nowych układów. „Właściwość zjawisk społecznych występuje jak w kropli wody w fakcie historycznym - podkreśla C. Bobińska - szczególnie zaś wyraźnie w złożonych faktach - zjawiskach, jak bitwy, przewroty, kumulujących wyniki rozwoju wielu wątków szczegółowych. Tkwi ona jednak także w faktach prostych: plugjżclazny stanowi nic tylko współczesny próg rozwoju narzędzia rolniczego - lecz mieści w sobie historię pługa drewnianego i stadia jego transformacji. (...) W zburzeniu Kastylii można odczytać i jej rolę w dziejach francuskiego absolutyzmu, w kształtowaniu przez stulecia psychiki zbiorowej i świadomości historycznej".

Zwróćmy uwagę jeszcze na dwa istotne aspekty istniejące w fakcie: na występujące w nim sprzeczności i wieloznaczności. Obserwujemy na jednym i tym samym fakcie negację i akceptację, walka elementów starych z nowymi, ukry te i jawne ro/hiezności w zakresie ocen wartości zawartych w wielowarstwowym układzie faktu. Na przykład w pojęciu rządów absolutnych zawierają się dwie sprzeczne oceny: jedną potępiająca absolutyzm za dyktatorskie rządy i brak demokracji czy postępowości, druga akceptująca je jako etap niezbędny dla rozwoju społeczeństw narodowych, a przy tym umacniający i korzystnie wpływający na państwo, jego siłę i sprawność. Najazdy Germanów na państwo rzymskie niszczyły wielką wypracowaną przez stulecia cywilizację, niosły jednak ze sobą nowe, zdrowe elementy ustrojowe konieczne dla nowo powstających państw Europy Zachodniej.

Wieloznaczność treściowa faktu przejawia się w jego aspektach społecznych, politycznych i gospodarczych. Jeden bowiem i len sam fakt historyczny odgrywa zupełnie odmienną rolę w dziejach państw o różnych ustrojach. Na przykład socjalizm jest afirmowany przez komunistów i socjalistów i jednocześnie potępiany cz.y krytykowany przez kapitalistów, reformę rolną w okresie II Rzeczypospolitej chwalili chłopi, potę-

69