img028 (4)

5. MÓWIĄCY W ROLI OBSERWATORA-KONCEPTUALIZACJA

5.1. ZNACZENIE

W rozdziale 4. mówiliśmy o treści pojęciowej wyrażeń językowych. W gramatyce kognitywnej „znaczenie” to więcej niż „treść pojęciowa”. Podstawowym założeniem modelu języka i gramatyki stworzonego przez Ronalda Langackera jest teza, żąna znaczenie każdego wyrażenia poza treścią pojęciową 'składa się także coś, co^nazywa on konwencjonalnym obrazowaniem (ang. con-ventional imagery) lub sposobem portretowania:; sceny (ang. scene construal). „Znaczenie” to zatem nie tylko określony układ treści pojęciowych (definiowany jako punkt dostępu do sieci, por. 4.3), ale i określony sposób przedstawienia tych treści przez mówiącego.

Każde konkretne wyrażenie powstaje w określonym miejscu i czasie i jest tworzone na określone potrzeby komunikacji. Jego ogólna charakterystyka zależy więc w sposób decydujący od kontekstu, którego jest zarówno produktem jak i elementem. Opisuje pewną - - bardziej lub mniej abstrakcyjną — określoną konfigurację. Ale ta sama określona konfiguracja może być konstruowana, czy też — używając metafory Langackera portretowana na wiele różnych sposobów. Zilustrujmy to na klasycznym przykładzie zaczerpniętym z prac samego Langackera. Otóż wyobraźmy sobie elementarny układ dwóch przedmiotów fizycznych w trójwymiarowej przestrzeni, który schematycznie przedstawia następujący rysunek:

7~T

Rys. 3

Aby „zrozumieć” treść pojęciową tej prostej sceny musimy przywołać istotne elementy naszej wiedzy o „stołach” i „lampach”, a także o statycznej relacji przestrzennej, którą przedstawiono na rysunku. Relację tę można wyrazić, w języku polskim, przy pomocy dwóch różnych przyimków: nad i pod. Możemy zatem opisać te scenę na dwa sposoby, konstruując dwa różne wyrażenia: lampa nad stołem i stół pod lampą. Treść pojęciowa jest w obu przypadkach taka sama, każde z tych dwóch wyrażeń ma jednak inne znaczenie. W pierwszym lampa jest przedmiotem, którego położenie ustalamy w odniesieniu do położenia stołu, podczas gdy w wyrażeniu drugim jest odwrotnie. W pierwszym lam-pa/est „ważniejsza” niż stół, w drugim — odwrotnie.

/Oba „portrety” tej samej sceny mają więc różne wartości semantyczne. Ten prosty przykład jest argumentem na rzecz tezy leżącej u podstaw semantyki kognitywnej, głoszącej że semantyki języka naturalnego nie da się opisać w kategoriach dwuwartościowej logiki formalnej, opartej na kryterium obiektywnej prawdy. O wyborze między konstrukcją z nad i konstrukcją z pod decyduje kryterium stosowności, a decyzja należy do u żytko wnika języka) Musi on wprawdzie skorzystać z takich możliwości, jakie oferuje mu jego język, ale w ramach tych możliwości sam wybiera sposób obrazowania.

Zasada ta dotyczy oczywiście struktur gramatycznych języka w tym samym stopniu co jego leksykonu. Weźmy na przykład różnicę między dwiema różnymi formami czasownika przewracać: przewrócił (np. w zdaniu Piotr przewrócił płot) i przewrócony (np. w zdaniu zobaczyli, że płot jest przewrócony). Obie formy mają tę samą treść pojęciową (tj. wyrażają relację czasową, w której podmiot przechodzi od „stania” do „leżenia”), ale różnią się znaczeniem: podczas gdy pierwsza ukazuje dynamikę procesu zmiany stanu niejako „krok za krokiem”, druga uwypukla jedynie ostatnie stadium

57