img004

14 - Eurypides . Tragrdit

kuk. Rozbija on cały ten porządek, opętujc całe społeczeństwo, wypędza kobicty-menady, tj. ‘szalone’, czcicielki nowego bóstwa, 7. miejskich domów na łono natury, gdzie żyją prawie jak zwierzęta posłuszne nowemu panu i jego żywiołowi, nieubłagane i straszne dla każdego, kto się Dionizosowi opiera. Władza, którą reprezentuje młody i gorliwy król Penthcus, uważa za swą powinność i prawo ingerować, zabraniać, karać, a upór władcy nasila się tym bardziej, im jaskrawsze formy przybiera ten religijny przewrót. Pcn-Ihcus nie jest bynajmniej bezbożnikiem ani ateistą, on tylko nie chce i nic może przyjąć takiego boga, takiego kultu, takiego porządku. Ale też ten egzotyczny obcy obyczaj, te podejrzane kształty rcligii wywierają nań nieoczekiwany wpływ: to, co zakazane - zaciekawia, to, co szalone - wciąga. Nowy bóg jest bogiem upojenia i w końcu przeciwnika swojego porazi szalem, otumani jak pijanego, doprowadzi do zguby wyjątkowo okrutnej.

Bakchantki to jedyna tragedia Eurypidesa, w której bóg jest stale aktywną postacią szpiki. W innych dramatach bóstwa ograniczają swą rolę do prologów i epilogów, eksponowanych nieraz, ale nie wbudowanych w akcję. Tu Dionizos pozostaje cały czas obecny: w przebraniu własnego kapłana, we własnej boskiej, objawionej postaci i w cudownym działaniu (jak np. w tym trzęsieniu ziemi, które obala pałac), a zawsze jako siła obecna w umysłach wszystkich postaci sztuki i Chóru, kierująca ich postępowaniem i reakcjami. Ile postaci, tyle postaw wobec boga. Tak więc mamy tytułowy Chór barbarzyńskich menad, entuzjastycznych w podanym już przez nas wyżej znaczeniu, opętanych, szalonych i groźnych. Dalej dwaj starcy: Tejresjas i Kadmos, odmłodniali (ale i nieco zdziecinniali) w służbie nowego boga, aż komiczni w swej neofickiej gorliwości, którą Kadmos zabarwia dumą rodową, a Tejresjas. wieszczek i teolog, kapłańskim profesjonalizmem. Z kolei dwaj Posłańcy - przejęci i wstrząśnięci tym, co widzieli, wzywający do poddania się potędze nowego bóstwa. Wreszcie postać najbardziej wstrząsająca: oszalała w służbie Dionizosowi niaika-synobójczyni - Agauc; i jedyny przeciwnik - przez boga mamiony, Penthcus, Chyba w żadnej innej tragedii Eurypidesa nic ma takiej jedności nastroju, takiej spoistości akcji i wymowy obrazu ukazującego nieprzejednaną moc boga. Tragiczny los Penthcusa polega na tym, że ten, który chce bronić społeczności, jest w tym całkowicie odosobniony, nikt przy nim nic staje, a zanim sam strasznie zginie, przejdzie jeszcze przez upokorzenie śmieszności: on, władca i mężczyzna, przebierze się za kobietę, by potem ponieść śmierć z kobiecych, nieuzbrojonych rąk.

Tymczasem potęga prawdziwa tkwi przy prawic kobiecym z wyglą* ciu, łagodnym i spokojnym z pozoru Dionizosie.

Po czyjej stronie racja, komu chce ją przyznać poeta - pytano nieraz. usiłując odczytać wymowę tragedii. Odpowiedzi dawano wiele; nam najbardziej przekonywająca wydaje się ta, którą proponuje Andrć Bonnard.² Wynika ona z samej istoty wielkiej twórczości dramatycznej, z tego, że Eurypides jest i w Dionizosie, i w Pentheu-sie, że udziela siebie, wciela się częściowo we wszystkie postaci sztuki i Chór. A także z tego, że poeta jest i zaszokowany, i zafascynowany tym orgiastycznym kultem, gdztc panują szał i groza, a kategorie racjonalne nie mają znaczenia, gdyż (w. 395) -

To, co msttlre, to nic mjdroić.

(To iopMnd'0u wphla).    ' •

Nastrój sztuki przesłania tu elementy treści i właściwie z trudem uświadamiamy sobie to, co nam tekst wyraźnie mówi. Ta tragiczna historia jest przecież i historią rodzinną: umotywowaniem okrucieństw Dionizosa w Tebach staje się jego zemsta za matkę, Scmc-Ic, z której szydziły siostry, nie wierząc w jej związek z Dzcuscm ani też w boskie pochodzenie Bakcha. Bóg, dając zginąć Pentheusowi z rąk Agauc i jej sióstr, matki i ciotek, zabija więc równocześnie własnego brata ciotecznego. Zemsty dokonuje na zimno, powoli, krok po kroku prowadząc Pentheusa ku strasznej śmierci, Agauc zaś ku okropnemu czynowi.

Powiedzieliśmy, że takie orgiastycznc formy kultu były już w Atenach złagodzone. Ale z innych krain, z Tracji, ze Wschodu napływały wciąż nowe, dziwne nabożeństwa do nowych bóstw, niechętnie przez tradycjonalistów przyjmowanych. Wystarczy posłuchać szyderstw Arystofanesa, a nawet o pół wieku późniejszych zjadliwych aluzji Dcmostcncsa. Nic mogło to jednak powstrzymać nowych prądów, nowej ekstatycznej pobożności, przejawiającej się w nieokiełzanych, dalekich od olimpijskiego zrównoważenia formach. Wick później, w czasie wypraw Aleksandra Macedońskiego, gdy powstało jego ogromne państwo stu ludów i stu religii, które z kolei rozsypało się na wielkie hellenistyczne imperia, gdzie zaczął dochodzić do głosu coraz silniej element miejscowy (zwłaszcza orientalny), najsilniejszy chyba właśnie w dziedzinie wiary i kultów,

^} Zoli. A. Rnniurd, Die Kultur drr Gńetckfn y<>n Euripidei Ni Aletandreia, aur dcm Friazósijchen iifccrsem G Frcnzcl. Band HI, Drwćcn 1967, (przyp. red.)