img062 (16)

ŁJziedzictwo historii. Społeczeństwa europejskie przed I wojną światową

Granice Europy

Czy społeczeństwa europejskie wytworzyły w przeszłos'ci jakieś specyficzne cechy, które odróżniają je od innych społeczeństw i cywilizacji, np. azjatyckich na Dalekim Wschodzie, a nawet od amerykańskiego? Jaki był zasięg tych ewentualnych cech wspólnych i czy obejmowały one wschodnią część Europy Środkowej (w tym Polskę)? Tym bardziej oczywiście pod znakiem zapytania znajdzie się Europa Wschodnia. Na to pytanie można odpowiedzieć tylko sięgając w przeszłość i to dość odległą. Trzeba bowiem pamiętać, że poczynając od czasów nowożytnych, a zwłaszcza od XIX wieku następuje globalizacja cywilizacji europejskiej, dziś euro-amerykańskiej, i w niektórych dziedzinach życia to, co ewentualnie stanowiło specyfikę Europy, staje się raczej powszechną normą.

W naszym szkicu nie możemy cofać się zbyt daleko w przeszłość, odwołując się najwyżej do innych wydawnictw z cyklu, do którego należy ta książka. Tu zaś punktem wyjścia będzie stan społeczeństw europejskich u schyłku XIX i na początku XX wieku. Często wypowiadane przekonanie, że wiek XIX zakończył się wraz z I wojną światową, pozwala nam traktować to przedłużone stulecie jako prehistorię współczesnych, to jest dwudziestowiecznych europejskich społeczeństw - a może jednego społeczeństwa europejskiego.

Na przełomie XIX i XX wieku i aż do wybuchu wojny światowej w 1914 r. Europa była bardzo zróżnicowana pod względem poziomu gospodarczego,

państw. Oczywiście i dzisiaj występuje takie silne zróżnicowanie. Nie będziemy tracić czasu na porównanie jego głębokos'ci, bo brak nam do tego wystarczająco wiarygodnych kryteriów. Ograniczymy się do spostrzeżenia, że dziś' są powszechnie aprobowane, przynajmniej w teorii, demokratyczne podstawy ustroju politycznego i prawa, najbardziej widoczne zróżnicowania dotyczą natomiast poziomu gospodarczo-cywilizacyjnego. Wówczas, u progu stulecia, podstawy ustroju politycznego byty w różnych strefach Europy różne, a co do zróżnicowania cywilizacyjnego, to występowało ono na innym, ogólnie niższym niż dziś poziomie, nie tylko z uwagi na niższe wówczas wyposażenie techniczne cywilizacji, ale i z powodu większego prymitywizmu niektórych obszarów należących bezsprzecznie do Europy i niższego niż dziś poziomu gospodarczego „twardego jądra” - zachodniej Europy. Czy zaś wówczas zróżnicowanie było większe czy mniejsze niż dziś, o tym trudno się wypowiadać z braku odpowiednich miar.

Te uwagi kierują nas do problemu, który często będzie wracał: do granic Europy. Przed I wojną światową granice kontynentu i Europy w znaczeniu przynajmniej politycznym były do siebie zbliżone. Przede wszystkim Rosja ówczesna była jednym z podmiotów polityki europejskiej, a władała ona nie tylko całą Europą wschodnią, ale i kawałem środkowej części kontynentu. Jej ośrodek polityczny i gospodarczy leżał wówczas - bardziej niż dzisiaj - w Europie. W przededniu wojny światowej Turcja, zdobywca przybyły przed wiekami z Azji, ostała się w Europie już tylko na minimalnym skrawku ziemi nad Bosforem. Zostawiła w spadku kraje bałkańskie, które politycznie należały do Europy, rządzone przez europejskie dynastie, a cywilizacyjnie stanowiły na pewno najwyżej jej peryferię. Cywilizacyjnie i społecznie wyróżniały się kraje zachodnioeuropejskie, których gospodarka, cywilizacja i społeczeństwo pozostawały na wyższym stopniu rozwoju niż reszta kontynentu. Nie dotyczyło to jednak peryferii zachodniej Europy, np. Portugalii, części Hiszpanii, południowych Włoch. Do tych peryferii dołączyć należy mniej rozwinięte tereny Europy Środkowo-Wschodniej, a w tym ziemie polskie i niektóre tereny imperium rosyjskiego. Reszta tego imperium i kraje bałkańskie stanowiły strefę jeszcze bardziej odległą pod każdym względem od „twardego jądra” zachodnioeuropejskiego i do Europy zdawały się należeć tylko geograficznie.

Jak wynika z tego przeglądu, ostatecznie wybieramy geograficzne ramy Europy jako jej zasięg i w przeszłości, i obecnie. Prawda, że sprawę komplikuje eurazjatycki charakter Rosji, lecz ta okoliczność ani na chwilę nie hamuje naszego badania; wyłączenie Rosji jest nie do pomyślenia, tym bardziej że zacierałoby fakt, iż „twarde jądro” Europy obejmowało nieznaczny skrawek kontynentu i mniejszość ludności.

9