img126

54 Iminwj 'U-kuwti. /jJv*cj P*r\niu. Kaliu/i KtyVt

wierają wicie wspólnych składników, zwłaszcza w zakresie systemu gramatycznego i słownictwa podstawowego. Odmiany języka różnią się między sobą stopniem rygorystyczności normy skodytikowanej. Najpełniej skodyfikowana jest norma ortograficzna, najmniej poddają się kodyfikacji normy leksykalna i frazeologiczna wobec wielkiej w tym zakresie zmienności języka. Najbardziej rygorystyczna jest norma języka pisanego przeznaczonego do kontaktów oficjalnych, zwanego językiem literackim, najmniej rygorystyczna - norma języka potocznego mówionego w kontaktach nieoficjalnych. Pojęcie normy stylistycznej należałoby odnosić do zasad budowy poszczególnych gatunków tekstów (w tym gatunków literackich) i wiążących się z nimi modyfikacji systemu gramatycznego i leksykalnego języka.

Kodyfikację normy językowej w całości winny zawierać gramatyki (w zakresie systemu gramatycznego) i słowniki (w zakresie słownictwa, frazeologii i łączliwości lckscmów). Aby pełnić taką rolę, wydawnictwa te powinny być wyposażone w odpowiedni system kwalifikatorów, różnicujący m.in. normy poszczególnych odmian. W praktyce opisy, o których mowa, są niedoskonałe zarówno pod względem samego systemu kwalifikatorów i konsekwencji jego stosowania, jak też (zwłaszcza w słownikach) opisu znaczeń i łączhwości poszczególnych jednostek języka.

W sposób wybiórczy kodyfikują normę językową słowniki ortoepicznc i poradniki językowe. Obejmują one część zjawisk, w zakresie których norma jest chwiejna, które budzą wątpliwości użytkowników.

Norma skodyfikowana nie jest wiernym odbiciem normy użytkowej. Czasem jest z nią sprzeczna, czasem powstaje tam, gdzie norma użytkowa (jeszcze) się me ukształtowała lub gdzie została zachwiana. Wiąże się to z odmiennością sposobu kształtowania się obu norm. Norma użytkowa kształtuje się głównie w sposób spontaniczny, często pod wpływem określonych odmian regionalnych i/lub socjalnych, w mniejszym stopniu pod wpływem idiolektów- wybitnych pisarzy. W epoce nowożytnej zauważalne jest również oddziaływanie na nią normy skodyfikowanej. Norma skodyfikowana kształtuje się pod wpływem różnych świadomie przyjętych kryteriów i wzorców, które czasem wchodzą ze sobą w sprzeczność i które są historycznie zmienne. Kryteria, na które się ona powołuje, dzieli się zazwyczaj na wew-nętrzne (wewnątrzjęzykowe) i zewnętrzne (zewnątrzjęzykowe). Kryteria wewnętrzne wiążą się z funkcjonalnością jednostek językowych oraz ich zgodnością z systemem.

Tf-«rn<ia.ttyKr«rf k/vt«m popti^noia funiktioiulno* i icwlno* i nurami

Wewnątrzjęzykowe kryteria poprawności: funkcjonalność i zgodność z systemem

Pojęcie funkcjonalności jest złożone: funkcjonalne są te jednostki języka, które: (a) $4 potrzebne z uwagi na rozwój wiedzy, techniki itd. (por. nowe słowa, takie jak kontener, orbitował), (b) 54 operatywne, ekonomiczne (por. np. przegubowiec zamiast autobus przegubowy), (c) 54 wystarczająco precyzyjne znaczeniowo (por. np. próby różnicowania przymiotników kulturowy i kulturalny) i nie prowadzą do rozbudowy homonimii w języku. Każde z tych kryteriów wymaga stosowania ostrożnego t zróżnicowanego w różnych odmianach języka i różnych sytuacjach jego użycia. Trzeba też pamiętać, że to, co bardziej funkcjonalne dla nadawcy komunikatu językowego może być mniej funkcjonalne dla jego odbiorcy’ i odwrotnie.

Niesłuszne wydaje się programowe ograniczanie w myśl tego kryterium nowych wyrażeń synonimicznych jako redundantnych. W języku naturalnym redundancja jest potrzebna zarówno w zakresie słownictwa i frazeologii, jak składni. Toteż nieprzekonujące wydaje się np. zwalczanie form obcych za pomocą argumentu mówiącego o ich redundantności. Wyrazy obce mogą być natomiast elementami utrudniającymi rozumienie i zapamiętanie tekstu, zaciemniającymi jego treść. W tym sensie są one - stosowane w nadmiarze - sprzeczne z kryterium funkcjoiulnym. Kryterium to rozumiemy tu szerzej: dotyczy ono nie tylko jednostek języka, ale i budowy tekstu, pokrywa się z wymienioną wyżej zasadą (4) Gricea („bądź zrozumiały!"). Tekst zbudowany funkcjonalnie to tekst o logicznym układzie treści, poprawnie budowanych zdaniach, właściwie stosowanych wykładnikach spójności znaczeniowej, tekst dostosowany w sposobie formułowana do możliwości interpretacyjnych odbiorców’, dla których jest przeznaczony.

Kryterium zgodności z systemem ujawnia się przy ocenie innowacji językowych. Często występuje też w formie nieco innej jako kryterium zgodności z tendencjami rozwoju języka. Stanowi obronę języka przed obcymi mu (w danym okresie jego rozwoju) konstrukcjami wyrazowymi i składniowymi. Jest przejawem traktowania języka jako swoistej, historycznie ukształtowanej, dynamicznej struktur)’, która w pewnym sensie zobowiązuje, która nie powinna być burzona i zmieniana ani przez ingerencję dyletantów i poszukiwaczy tanich efektów, ani przez inercję i lenistwo umysłowe.