img011 (102)

poszczególnych ruchów, wyznaczają ich kolejność, następstwo czasowe oraz zachodzące między nimi zależności.

Czynności i odpowiadające im wytwory stanowią podstawę różnych form ludzkiej działalności dotyczących uczenia się, działalności produkcyjnej, społecznej, twórczej. Umożliwiają one przekształcanie środowiska, dostosowywanie go do ludzkich potrzeb, skuteczniejsze ich zaspokajanie. Z tych względów psychologiczna analiza czynności odgrywa wyjątkowo ważną rolę we współczesnych badaniach psychologicznych.

Prócz ruchów i czynności, w ludzkim działaniu występuje jeszcze trzeci rodzaj faktów. Są nimi zachowania składające się z szeregu ruchów, nie będące czynnościami. T. Tomaszewski zalicza do nich nawyki, które wskutek daleko posuniętej automatyzacji straciły charakter świadomych czynności. Należą tu również zachowania przyjmujące formę bezkierunko-wego wyładowania energii, która nie znalazła ujścia we właściwych czynnościach. Przykładem są zachowania agresywne manifestujące się w gwałtownych wybuchach emocjonalnych, wpływających dezorganizująco na zachowanie się.¹

Przy dokonywaniu obserwacji posługujemy się różnymi pojęciami dotyczącymi zachowania się. W zachowaniu się niemowląt występują poszczególne ruchy kończyn oraz całego ciała, nie wykazujące wyraźnego ukierunkowania. Można także zaobserwować zachowania nie będące czynnościami, przyjmujące formę wybuchów złości, krzyku, płaczu wywołanego głodem lub brakiem zaspokojenia innych potrzeb fizjologicznych. W stanie czuwania u niemowlęcia występują ponadto okresy chwilowego braku jakiejkolwiek aktywności ruchowej.

Omówiony przebieg zachowania się niemowlęcia przedstawia rycina 1.

-►---►•••--►---

■ tt zachowania nie będące czynnością ^    , oddzielne ruchy

-----► brak aktywności ruchowej

Ryc. 1. Obraz zachowania się niemowlęcia

Nieco inny jest obraz zachowania się starszych dzieci, młodzieży i ludzi dorosłych. Badając je należy zwrócić specjalną uwagę na występujące w nim czynności, ich ukierunkowanie, przebieg, strukturę, wytwory będące

¹ Tamże, s. 140.

ich rezultatem. W zachowaniu się ucznia na lekcji oraz podczas różnych zajęć pozalekcyjnych możemy zaobserwować takie czynności, jak rozwiązywanie zadań, pisanie wypracowań, rysowanie wykresów lub schematów, wykonywanie rozmaitych przedmiotów z gliny, drewna lub metalu. Bliższe poznanie tych czynności znajduje zastosowanie przy analizie przebiegu procesu uczenia się, wykrywaniu przyczyn błędów i pomyłek w działaniu, dokonywaniu w nim właściwych usprawnień.

W zachowaniu się dziecka w różnorodnych sytuacjach szkolnych i pozaszkolnych zauważamy także zachowania nie będące czynnościami. Ich przykładem są zaburzenia w zachowaniu się przyjmujące postać wybuchów emocjonalnych, zachowania agresywnego, wybuchów płaczu, nieuzasadnionego uporu, chaotycznej ucieczki z sytuacji konfliktowej. Dokładniejsze poznanie ich jest potrzebne przy przeprowadzaniu psychologicznej analizy przyczyn zaburzeń w zachowaniu się oraz wypracowywaniu skutecznych środków przeciwdziałania im.

Można nieraz również zaobserwować u dziecka pojedyncze, izolowane ruchy. Na lekcji uczeń porusza ręką, przesuwa nogę, podnosi głowę, zmienia pozycję ciała podczas siedzenia, krzywi usta, uśmiecha się, przymyka oczy. Ruchy tego rodzaju są zwykle reakcją na aktualnie działające podniety i zanikają wraz z ustaniem ich działania.

W zachowaniu się dziecka występują okresy chwilowego zaniku jego aktywności. Na lekcji uczeń bezmyślnie „gapi się” w okno nie wykonując żadnych czynności związanych z tokiem lekcji, trzyma nieruchomo głowę na ramieniu opartym na ławce, siedzi bez ruchu z przymkniętymi oczyma. Na przerwach prócz grup bawiących się, biegających, rozmawiających, spotykamy jednostki nie uczestniczące w grach, zabawach oraz innych formach aktywności przejawianej przez dzieci. Tego rodzaju fakty należy uwzględnić, jeśli na podstawie przeprowadzonych obserwacji pragniemy przedstawić w miarę pełny i wyczerpujący obraz zachowania się.

Główne składniki zachowania się dziecka można przedstawić graficznie w następujący sposób (ryc. 2).

czynności

-► zachowania nic będące czynnościami

•    oddzielne ruchy

-----► brak aktywności ruchowej

Ryc. 2. Obraz zachowania się dziecka

21