W 5.
Teorie rozwoju psychicznego w ciągu życia
(por. Przetacznik - Gierowska M., Tyszkowa M., 1996, t.1, s. 189-221; Brzezińska A., 2000, s. 271-279; Turner J. S., Helms D. B., 1999, s. 35-78)
Przez kilkadziesiąt lat - model biologiczny, ewolucyjny H. Spencera w rozumieniu psychologii rozwojowej - wzrost ilościowy funkcji psychiki , przekładający się na zdolności przystosowawcze jednostki. Sekwencja stąd wynikająca: wzrost, dojrzałość (optimum funkcjonowania, stabilizacja, spadek sprawności - rozpad funkcji psychicznych; czyli ewolucja - inwolucja. Psychologia rozwojowa zajmowała się jedynie rozwojem (do okresu dorastania włącznie), a nie zajmowała się starością.
Rozwój ujmowany linearnie, ilościowo; psychologia nauką eksperymentalną.
Wpływ czynników społeczno - kulturowo - historycznych na zmiany rozwojowe w ontogenezie K. W. Schaie'a (1965) tzw Ogólny Model Rozwojowy Schaie'a - zróżnicowanie międzypokoleniowe, a tym samym biegu życia jednostki, nakłada się na zmiany psychiczne będące funkcją wieku życia, tworząc łącznie obraz zmian danej kohorty wiekowej - ich rozdzielenie pozwala wykryć tzw czystą zmianę ontogenetyczną - metoda - analiza sekwencyjna.
Wyróżniono 3 podstawowe modele ujmowania zmian rozwojowych w ciągu życia:
MODEL STABILNOŚCI (the stability model) - właściwości zachowania człowieka dorosłego są stałe - ujęcia tradycyjne - teoria cech w psychologii osobowości.
MODEL ZMIAN UPORZĄDKOWANYCH ( ordered - change model) - rozwój to ciąg zmian zachodzących w określonej kolejności, czyli stała sekwencja zmian psychiki - właściwych dla gatunku ludzkiego w jego historii życia. Teorie Freuda, Piageta, Eriksona.
MODEL ALEATORYCZNY , DIALEKTYCZNY (aleatory model) - rozwój psychiczny człowieka w ciągu życia jest wypadkową interakcji zdarzeń życiowych związanych z wiekiem jednostki, z rozwojem historycznym i pozanormatywnymi zdarzeniami w życiu danego człowieka. Ta pozorna przypadkowość na tle historii (skala społeczna), w interakcji z realizowaniem się indywidualnego planu genetycznego jednostki może ujawnić pewne prawidłowości.
TEORETYCZNE KONCEPCJE ROZWOJU:
TEORIE PSYCHOANALITYCZNE I NEOPSYCHOANALITYCZNE:
(zakładają, że człowiek może rozwijać się przez całe życie, jeśli umiejętnie rozwiąże kryzysy, które napotka)
Twórca psychoanalizy - Zygmunt Freud - jego koncepcja rozwoju psychoseksualnego.:
Model podkreślający znaczenia energii psychicznej o charakterze popędu seksualnego - libido
Kapitalne znaczenia okresu dzieciństwa dla późniejszego kształtu osobowości
3 warstwy psychiki: Id, Ego, Superego.
Wraz z rozwojem zmiana obiektów odniesienia i zaspokojenia popędu seksualnego i organizacji osobowości. FAZY:
Oralna (usta) - do 1r. ż.; ssanie, gryzienie; obiektem pierś matki, później ambiwalencja; osobowość: pojawia się Id; ufność/brak; przywiązanie/ambiwalencja; mechanizmy obronne - fiksacja, introjekcja, projekcja. Zadania rozwojowe - gotowość do frustracji (oddzielenie od piersi\0, konflikt, rozwój zależności uczuciowej.
Analna (odbyt) - 1-3 r.ż. ; wydalanie kału (kontrola), zwracanie; ambiwalencja; pojawia się Ego (nakazy, zakazy); osobowość: zaczątek Superego (początki poznania rzeczywistości); mechanizm obronny wyparcie; zadania rozwojowe - rozwój niezależności (wydalanie używane jako wyraz posłuszeństwa lub protestu), postawy wobec obiektów - czystość, porządek, oszczędność, hamowanie spontaniczności vs zmartwienie, wyparcie, wstyd.
Falliczna (genitalia) 3-6 r.ż.; zabawy seksualne, odróżnianie (dotykanie, pokazywanie, oglądanie); kompleks Edypa, identyfikacja z rywalem; osobowość: rozwój Superego, pełny rozwój Ego, rozwiązanie kompleksu Edypa; mechanizmy obronne: identyfikacja, początki wypierania, sublimacji, odreagowywanie, przemieszczanie, izolowanie; zadania rozwojowe: sytuacja edypalna, pierwsze zestawienie cząstkowych popędów, pojęcie roli płciowej, lęk przed kastracją, zazdrość o penisa, ciekawość seksualna.
Faza latencji (uśpienia) 6 - 11 r.ż.; wszystkie wcześniejsze rodzaje zaspokajania popędów, wzrost ciekawości seksualnością, żądza wiedzy intelektualnej w tym obszarze; poszerzanie kontaktów społecznych z rówieśnikami, sublimacja stosunku do rodziców - czułość; osobowość: konsolidacja Ego i Superego, równowaga i uspokojenie stosunków między Id, Ego, Superego i światem zewnętrznym; mechanizmy obronne: brak nowych, ale znaczące: sublimacja, odreagowanie, wypieranie wczesnodziecięcych przeżyć popędowych; Zadania rozwojowe: dzięki wyciszeniu możliwy rozwój zainteresowań.
Faza genitalna (genitalia) - przedpokwitania 11 -14 r.ż. - powtarzanie wczesnodziecięcych sposobów zaspokajania popędów (też oralne); powtórne władanie obiektem miłości wczesnego dzieciństwa; osobowość: zakłócona równowaga pomiędzy różnymi warstwami osobowości; mechanizmy obronne: intelektualizacja, racjonalizacja, asceza; zadanie rozwojowe: powtórne przeżywanie sytuacji edypalnej; Pokwitanie 14 - 20 r.ż. - dojrzały sposób zaspokajania popędu - heteroseksualny obiekt miłości, związki genitalne; pozarodzicielskie obiekty miłości; oziębienie czułości wobec członków rodziny; osobowość: reorganizacja osobowości - integracja; mechanizmy obronne: (-);zadanie rozwojowe: kształtowanie zjawisk zewnętrznych.
Koncepcja C. G. Junga (lata 30-te):
Cel życia i rozwoju - stać się ludzkim (human)- osiągnąć podstawowe wartości humanistyczne poprzez osiągnięcie równowagi ze światem i integracji wewnętrznej (harmonii) podstawowych obszarów psyche dzięki jaźni indywidualnej - jest to tzw proces indywiduacji. Proces ten rozpoczyna się około 40 r.ż., wcześniej są to procesy kształtowania struktur osobowości, aktywności na rzecz rodziny i społeczeństwa. Tworzą się indywidualne wzorców życia i rozwoju, samoakceptacja i poczucie odpowiedzialności za własne życie (podmiotowość i postawy autokreacyjne).
Indywiduacja to proces niepowtarzalny, wyklucza naśladowanie czy kopiowanie, wpływa na nią kultura, wymaga wysiłku jednostki i jest formą rozwoju. Umożliwia rozwiązywanie problemów drugiej połowy życia, przebiega etapami, a każdy etap to „dogadanie się z samym sobą na nowych warunkach”, pełen rozterek i cierpienia. Możliwe przejścia na zasadzie kryzysu, z pomocą innych(progi indywiduacji), ale decydujący własny wysiłek (człowiek odpowiada za własne życie i rozwój). Jeśli jednostka rezygnuje z rozwoju - podlega zależności od nieświadomości zbiorowej.
Indywiduacja wymaga: A. osiągnięcia swobody w relacjach pomiędzy świadomą i podświadomą (instynktowną) sferą życia; B. opanowania kultury (socjalizacja jednostki) w stopniu umożliwiającym samodzielne poruszanie się w świecie symboli i ich odpowiedników w psychice; C. osiągnięcie miejsca w świecie, postawy wobec świata i siebie; D. zdolność do autorefleksji i samoświadomości własnych możliwości i ograniczeń, osią rozwoju jest Self - Ja świadome; E. uwolnienie się spod presji popędów, świadomość i dowolność wyboru doświadczeń związanych z ich zaspokojeniem.
Koncepcja E. H. Eriksona:
Jest to teoria epigenezy - wszystko, co wzrasta ma swój plan podstawowy, z którego wyrastają poszczególne części, każda ma swój czas wzrastania, dopóki nie ukształtuje się ostateczna forma - jedna postać.
Rozwój trwa przez całe życie, polega na interakcji czynników biologicznych i społecznych.
Najważniejszy aspekt rozwoju to rozwój Ego i jego siły - zdolności do przezwyciężania kryzysów rozwojowych (każdy okres rozwoju ma charakterystyczny konflikt wewnętrzny, który domaga się rozwiązania). Nierozwiązanie dylematu charakterystycznego dla danego okresu rozwojowego może wywołać niekorzystny splot zdarzeń zwany kryzysem rozwojowym. W kolejnych okresach rozwojowych jednostka realizuje zadania psychospołeczne (teoria psychospołeczna), których rozwiązanie umożliwia przejście do następnego okresu rozwojowego.
Okres pierwszy - prazaufanie matki (do 1 r.ż niemowęctwo), umożliwia zaspokojenie potrzeb i uporanie się z trudnościami.
Okres drugi (2-3 r.ż.wiek poniemowlęcy,) - przy niedostatecznej lub nadmiernej pomocy rodziców ogarnia dziecko wstyd i zwątpienie. Powinno osiągnąć samokontrolę bez utraty zaufania do siebie - możliwe jest to dzięki równowadze miedzy swobodą a opieką, systemowi zasad, granic.
Etap trzeci (3-6 r.ż. wiek przedszkolny) - pytania - kim jestem, kim chcę być; czas zabaw tematycznych i ćwiczenia różnych ról społecznych. Poczucie winy wpojone przez dorosłych, gdy dziecko „przyłapane”. Dla rozwiązania swoich konfliktów potrzeba równowagi między powściągliwością (hamowaniem) a inicjatywą w działaniu.
Okres czwarty (7-12 r.ż. wiek wczesnoszkolny) - okres sprawności, sprawczości, uczenia się używania narzędzi materialnych i umysłowych danych przez społeczeństwo. Jeśli ta sprawność nie jest dostateczna - może się zrodzić poczucie niższości.
Okres piąty (12 -18 r. ż. Okres adolescencji) - wstępna świadomość integracji wewnętrznej przez określenie własnej tożsamości seksualnej, społecznej, zawodowej; wybór ról społecznych; scalenie i reewaluacje doświadczeń z poprzednich okresów; określenie własnej pozycji. Poszukiwanie sensu życia , siebie (zgubienie go - ucieczki w subkulturę), dylemat między moralnością dzieciństwa a dorosłości.
Okres szósty (od ok. 20 r.ż. do ok. 35 r.ż. wczesna dorosłość) - nowe zadania życiowe: 1) ustalenie dróg samorealizacji, 2) wybór partnera życiowego (intymność, partnerstwo seksualne, prokreacja), 3) integracja doświadczeń z różnych obszarów aktywności życiowej (role).
Okres siódmy (generatywny - Wiek średni) - określenie własnej pozycji wśród generacji rodziny, dawanie i tworzenia jako forma przedłużenia siebie; bycie potrzebnymi i ważnymi dla innych, rodzicielstwo fizyczne i duchowe. Stagnacja to skoncentrowanie się na sobie, egocentryzm, nie rozwiązywanie zadań dorosłości.
Okres ósmy - wiek starszy - podstawowe zadanie - osiągnięcie integracji wewnętrznej - pogodny nastrój, dobre stosunki z innymi, pozytywny bilans życia, nadzieja. Alternatywą - brak sensu i wartości życia, brak nadziei, bezsens, rozpacz.
KONCEPCJE BEHAWIORALNE:
Zakorzenione w pozytywistycznych ideach Locka, Hume'a i racjonalistach
Punktem wyjścia - zachowanie - obserwowalne bodźce i reakcje; odruchy warunkowe i bezwarunkowe (Pawłow, Watson, Thorndike, Gutri, Hull, Tolman, Skinner i inni - pocz. XX w.).
Fizjologiczne mechanizmy uczenia, opisy zachowań, emocji, motoryki, reakcji werbalnych i fizjologicznych na bodźce z otoczenia: związki bodziec - reakcja (S-R). potem wzbogacone o czynniki pośredniczące z organizmu (S-O-R).
Warunkowanie klasyczne (uczenie się nowych bodźców) i instrumentalne czyli sprawcze(uczenie reakcji poprzez oddziaływanie bodźcem pożądanym i unikania - bodziec niekorzystny) - rola nagród i kar jako wzmocnień pozytywnych i negatywnych
Osiągane zmiany w zachowaniu: częstość, intensywność, czas trwania, topografia zachowania. Dzięki generalizacji i transferowi wytwarzają się względnie stałe cechy osobowości.
Układ zdarzeń - setting events - powoduje nasycenie lub deprywację w zakresie bodźców.
Początkowo zachowania reaktywne wieku niemowlęctwa ustępują zachowaniom spowodowanym kształtującą się osobowością wczesnego dzieciństwa, a następnie wpływami społecznymi w pozostałych okresach życia (Kantor 1933).
TEORIE POZNAWCZE ROZWOJU:
rozwój poznawczy stanowi oś samoorganizacji psychiki, układ intersystemowy jednostki.
Człowiek dorosły włącza osobistą percepcję świata i myślenia, a charakter jego myślenia inny jakościowo od myślenia dzieci i młodzieży (myślenie kontekstualne, dialektyczne, metaforyczne). Rozwój poznawczy zależy od treningu edukacyjnego i zawodowego, a inteligencja operacyjna zależna od zgromadzonych w wyniku ww doświadczeń treści.
Dwie osiowe struktury (Ja i Świat), wokół których kształtują się podstawowe struktury osobowości. Wzbogacanie i integrowanie tych struktur w miarę nabywania doświadczenia życiowego jednostki (koncepcja Giselle Labouvie - Vief 1981).
Koncepcja Jeana Piageta - teorie rozwoju umysłowego - koncepcja stadialna, zależność od warunków kulturowych: od operacji konkretnych do formalnych i komplikowanie się form myślenia w dorosłości. Pojęcia asymilacji (przyswajania) i akomodacji (przekształcania).
Stadia: A. inteligencja sensoryczno - motoryczna (0-2 r.ż. ), inteligencja przedoperacyjna (2-6 r.ż.); C. operacje konkretne (6-11 r.ż.); D. operacje formalne (12-15r.ż.). Postpiageciści stwierdzili, że wielu dorosłych nie osiąga stadium operacji formalnych. Rozbudowali podział o dalsze etapy i stwierdzili dużą rolę procesów i operacji symbolicznych i czynników społeczno kulturowych.
TEORIE HUMANISTYCZNE ROZWOJU (Maslow, Rogers):
Odpowiedź na behawioryzm.
ROGERS twierdził, że psychologia jest wiedzą podmiotowa, stąd nie użyteczne jest naturalistyczne podejście jak w behawioryzmie. Proces badawczy psychologii jest procesem komunikacyjnym, stąd waga koncentrowania się na relacji nadawca - komunikat - odbiorca.
KLUCZOWE POJĘCIA W PSYCHOLOGII HUMANISTYCZNEJ:
Wewnątrzsterowności w zachowaniu (gdy brak blokad zewnętrznych)
Rozwój - nadrzędnym interesem człowieka, a siłą napędową: potrzeba samoaktualizacji
Narzędziem rozwoju - intuicja, gł. dot. wew. stanów, impulsów
Kryteria oceny zachowania: wewnętrzne - samoaktualizacji, zewnętrzne - akceptacja (społeczna). Kierowanie się kryteriami zewnętrznymi jest często destruktywne dla rozwoju, patologizuje. Dlatego ekspansja osobowości na zewnątrz, uzależnianie od siebie rzeczywistości a uniezależnianie się od zewnętrznego sterowania to najważniejsze sposoby dążenia do samoaktualizacji.
Sięgając do sił wewnętrznych oraz do wewnętrznych regulatorów własnego postępowania człowiek unika ograniczeń wolności
Człowiek wewnątrzsterowny jest podmiotem, a człowiek - przedmiot w zachowaniu ulega manipulacji zewnętrznej
MASLOW - koncepcje:
POTRZEB: D, B. Ich hierarchia wstępująca tzw PIRAMIDA POTRZEB (potrzeby fizjologiczne, bezpieczeństwa, przynależności i miłości, szacunku, samoaktualizacji). Potrzeba = brak (D), B = być
SAMOAKTUALIZACJI: specjalny proces stawania się tym, kim się jest; dążenie do wew. spójności, jedności z samym sobą, spełniania swego przeznaczenia, powołania (+ humor, spontaniczność, dystans do zdarzeń, bliskość z innymi) INDETERMINIZM
SOCJOBIOLOGIA
BUSS - koncepcja natury ludzkiej dotyczy cech właściwych dla wszystkich przedstawicieli danego gatunku (tu: człowieka) i występujących w działaniach, motywacji , poznaniu. Uniwersalia -cechy typowe dla danego gatunku.
WPÓLNE KRYTERIA:
Powszechność występowania danej cechy (np. % populacji, w której występuje)
Niemodyfikowalność danej cechy w skali gatunku (automatyzmy jej występowania, spontaniczne pojawianie się, nieuleczalność itp.)
Użyteczność adaptacyjna danej cechy (radzenie sobie z problemami, przeżywalność, sukces rozrodczy)
Przedstawiciele, twórcy:
DARWIN:
Geny podlegają mutacji
Organizmy podlegają doborowi naturalnemu
Gatunki podlegają ewolucji
HAMILTON,
WILSON: socjobiologowie mają przekonanie o ponadgatunkowej powszechności opisywanych zależności, np. człowiek jest typowym ssakiem, co można poznać po tym, że:
Mężczyźni dominują nad kobietami
Potomstwo wymaga długotrwałej opieki
rodzice dziecka pozostają w długotrwałych ścisłych związkach
Dominujący rys zachowania - egoizm (działanie w interesie własnym i najbliższych), ksenofobia, terytorializm.
Powszechne jest zamiłowanie do zabaw i gier zręcznościowych
Działania wykraczające poza schemat: altruizm odwzajemniony, podział prac, różne formy kooperacji.
Odrzucenie tezy jakoby zachowanie ludzkie było wynikiem uczenia się a człowiek tworem środowiska naturalnego i kulturowego.
BUSS -w socjobiologii ważne zachowania dotyczące poszukiwania, utrzymania/odrzucenia partnera, zależne od płci.
Kobiety szukają u partnera ZASOBÓW (ekonomicznych, prestiżu, pracowitości),
mężczyźni - młodości i urody (kształty ciała, gładka skóra, czystość, ozdoby).
RODZAJE ALTRUIZMU W SOCJOBIOLOGII (wg. BARASHA):
krewniaczy
większe prawdopodobieństwo, gdy jednostki bliżej spokrewnione niż dalej;
gdy gatunek jest bardziej skupiony terytorialnie niż rozproszony
gdy gatunek dysponuje dużą zdolnością rozpoznawania krewnych niż jak jej nie ma
odwzajemniony (egoistyczny):
małe ryzyko donatora,
duży pożytek beneficjentowi,
wysokie prawdopodobieństwo wzajemności (odwrócenia ról w przyszłości),
rozpoznanie wzajemne w przyszłości ofiarodawcy i beneficjenta.
AGRESJA jako praktyczny sposób zapewnienia sobie sukcesu ewolucyjnego:
Mężczyźni są z natury bardziej agresywni niż kobiety (zwłaszcza dotyczy to przemocy seksualnej)
Młodsi osobnicy są bardziej agresywni niż starsi
Agresja wobec obcych silniejsza niż wobec swoich i bliskich
Wg socjobiologii WOJNA spełnia funkcje redukcji nadwyżek populacyjnych
DETERMINIZM
POSTMODERNIZM
Koncepcja In statui nascendi
BAUMAN stworzył koncepcję etyki człowieka postmodernistycznego: WZGLĘDNOŚĆ.
TEZY:
twierdzenia dotyczące natury ludzkiej są sprzeczne ze sobą i fałszywe
postępowanie moralne nie jest ani racjonalne ani pragmatyczne
większość wyborów moralnych zawiera sprzeczności, niepewność, rozterki.
nie ma żadnej formy etycznego uniwersalizmu, zatem reguły postępowania nie mogą być powszechne
FOUCAULT za najważniejsze dla socjalizacji uznaje stosunek do dyscypliny i stosunek do prawdy. Dyscyplinowanie jego zdaniem to sposób wymuszania tożsamości, konformizmu.
Reakcja na to musi być odrzucenie stabilnej tożsamości i tworzenie doraźnych wartościowań. Tymczasem nastąpił nieoczekiwany wzrost zainteresowania się fundamentalizmami.
Problem prawdy jest jeszcze bardziej złożony. Dotychczas uważana za absolutną przez nowoczesną tradycje kulturową, a przez postmodernizm za: przelotną, warunkowa, niepewną, nietrwałą, niejedną. Tak więc jest wiele prawd dotyczących tego samego.
Podobnie traktowane są inne pojęcia absolutne: sprawiedliwość, dobro , piękno, wolność, człowieczeństwo, równość.
Natura ludzka w postmodernizmie jest ciągle definiowana i redefiniowana.
Doktrynalna cecha ponowoczesności to przelotność, tymczasowość, poszukiwanie przyjemności, zanik trwałych związków, zanik jednego postulowanego ideału człowieka.
Wg Baumana osobowość ponowoczesna charakteryzuje się brakiem tożsamości i zmiennością jej kolejnych wcieleń.
WZORCE POSTĘPOWANIA:
deficyt bodźców
potrzeba wrażeń
poszukiwanie nowości
przelotność
koncentracja na przyjemności i jej nieustannym poszukiwaniu
Opracowała dr Ewa Kiliszek
Strona15