dr Andrzej ŁAPA

AMW Gdynia

WOJSKO A BEZPIECZEŃSTWO WEWNĘTRZNE W SYTUACJI

KONFLIKTU SPOŁECZNEGO

S T R E S Z C Z E N I E

W artykule zaprezentowano panoramę zachowań wojska w sytuacji konfliktu wewnętrznego. Autor z punktu widzenia socjologii podjął próbę klasyfikacji i opisu zachowań wojska w relacji władza - społeczeństwo w sytuacji konfliktu. Przedmiotem analizy obok zjawisk pretorianizmu i timarchii były współczesne zachowania i rola wojska w rozwiązywaniu konfliktów społecznych.

Z dotychczasowych doświadczeń i obserwacji wielu wewnętrznych konfliktów społecznych występujących w różnych okresach historycznych i miejscach (począwszy od starożytnej Grecji i Rzymu, poprzez średniowiecze do czasów nowożytnych m.in. w Anglii, w Stanach Zjednoczonych, we Francji, w Niemczech, w Rosji, w Chinach, w Hiszpanii, w Polsce, w Chile, w Somalii a ostatnio w byłej Jugosławii) wynika, że wojsko jako instytucja społeczna odgrywało istotną rolę, zarówno podczas ich trwania, jak i w ich rozwiązaniu . Jako jedni z uczestników tych wydarzeń, wojskowi pełnili role strony lub arbitra zaistniałego konfliktu bądź obie jednocześnie.

Z powyższego stwierdzenia wynika z nich, że wojsko jako siła zbrojna, wielokrotnie, w imię rozlicznych haseł i idei było wykorzystywane do narzucenia swej woli ogółowi społeczeństwa, często wbrew obowiązującemu prawu czy zwyczajom. Jednak większość analizowanych przypadków dotyczyła opisu i ocen zachowań wyraźnie spolaryzowanych stron uczestniczących w tych wydarzeniach.

Pierwszą sytuacją, w której wojsko lub jego część uczestniczyła w rozwiązywaniu konfliktów wewnętrznych były wydarzenia związane z zakulisowymi działaniami pretorian. Już w starożytnym Rzymie wojsko lub jego wybrane grupy (straż przyboczna wodza lub władcy, gwardia lub najemnicy) były wykorzystywane do zdobywania władzy w sposób nielegalny i narzucania społeczeństwu własnego porządku.

Początkowo w okresie cesarstwa, to zjawisko było związane z prowadzonymi przez różnych uzurpatorów działań za pomocą pretorian, które zmierzały do zmiany panującego i zdobycia władzy cesarskiej. Realizacja tych zamierzeń najczęściej przejawiała się w skrytobójstwie panującego, fizycznej eliminacji lub neutralizacji jego najbliższego otoczenia oraz ewentualnych popleczników (krewnych) i zastąpieniu ich zwolennikami nowego cesarza. Świadczy to, że najczęstszymi przyczynami tych wystąpień była chęć zdobycia określonych korzyści wynikających ze sprawowania władzy lub usunięcie władcy, którego kaprysów i związanych z nimi kosztów nikt nie chciał już dalej ponosić. Częstokroć inicjatorami i wykonawcami tych zamachów byli sami pretorianie, którzy chcąc zachować pozory szacunku dla miejscowej tradycji lub uniknąć zdecydowanej kontrakcji przeciwników, na tronie osadzali osobę cieszącą się powszechnym szacunkiem i popularnością. Jednak z reguły wybierali osobę, która była posłuszna ich woli i pozwalała na korzystanie związanych z tą pozycją przywilejów. Konflikt wywołany tymi działaniami pretorian z reguły dotyczył wąskiej grupy ludzi (ze względu na liczebność uczestników, obszar ich działania i nikłe możliwości komunikowania społecznego), a jego bezpośrednie konsekwencje obejmowały nielicznych. Celem ich działania z reguły było zdobycie władzy, a nie dokonywanie zmian społecznych. Z powyższego opisu wynika, że działania pretorian balansowały na granicy między władzą pozornie konstytucyjną (usunięcie uzurpatora lub despoty naruszającego święte prawa oraz tradycje i zastąpienie go osobą powszechnie poważaną), a despotią typu wschodniego (kumulacją wszelkiej władzy i brakiem jakichkolwiek ograniczeń w jej sprawowaniu). Dlatego motywy ich działań oscylowały pomiędzy legalnością i sprawiedliwością (próbami ochrony przed nadużyciami sprawujących władzę), a represjami (wobec osób próbujących ograniczyć ich władzę lub sprawować jakąś kontrolę nad ich poczynaniami). M.in. z powodu słabości rzeczywistej ochrony osoby władcy i relatywistycznego podejścia do swojego zasadniczego obowiązku jakim było zapewnienie jemu bezpieczeństwa pretorianie zostali w IV w. n. e. rozwiązani.

Współcześnie zjawisko pretorianizmu mimo swojej archaicznej nazwy, jest nadal aktualne i w zmodyfikowanych formach ma miejsce w życiu politycznym wielu społeczeństw.

Współczesny pretorianizm jest zjawiskiem występującym cyklicznie, najczęściej ujawniającym się podczas nasilania konfliktów wewnętrznych, w sytuacji, kiedy istniejące procedury demokratyczne nie są w stanie się z nimi uporać. Czynnikiem, który dodatkowo go wzmacnia jest gwałtowny wzrost nastrojów populistycznych, które często ujawniają się w sytuacjach konfliktu społecznego. Z reguły zwolennicy rozwiązań siłowych sięgają do demagogicznych haseł nacjonalistycznych i militarnych, popularnych w danym społeczeństwie. Dzieje się to przy jednoczesnym osłabieniu władzy i istniejących procedur demokratycznych, braku skutecznej kontroli społecznej nad wieloma zjawiskami (zwłaszcza kryminogennymi i patologicznymi). Istniejąca chwiejność struktur społecznych powoduje, że siły zbrojne (korpus oficerski) samodzielnie lub wspólnie z lobby militarnym (np. partiami nacjonalistycznymi i przedstawicielami koncernów zbrojeniowych) zaczynają wywierać znaczący wpływ na bieżącą politykę państwa i podejmowane decyzje. Siły zbrojne, a zwłaszcza wyżsi przywódcy wojskowi stają się bardzo widoczni w życiu politycznym państwa, cieszą się niekwestionowanym autorytetem oraz popularnością przy jednoczesnej erozji i spadku zaufania do innych instytucji życia społecznego. Pozycja wojska w życiu państwa wzrasta w sytuacji, kiedy dochodzi do częstych przesileń rządowych, które charakteryzują się niskim stopniem stabilności i nieudolnością w sprawowaniu władzy, wzrostem przestępczości i bezsilności organów sprawiedliwości oraz ścigania wobec tych zjawisk .

Brak poczucia bezpieczeństwa, swoboda działania grup przestępczych, nieskuteczność podejmowanych działań w rozwiązywaniu zasadniczych problemów państwa i społeczeństwa obok wzrostu nastrojów nacjonalistycznych i militarystycznych (m.in. ich przejawem są różne teorie wroga) mogą spowodować, że modyfikowanie istniejącej władzy często dokonuje się w wyniku różnych działań wojskowych, za milczącym przyzwoleniem większości.

Cechą charakterystyczną tej sytuacji jest nasilające się zjawisko tzw. państwowego totalitaryzmu wspólnotowego. Przejawia się ono w braku rozgraniczenia sfery życia prywatnego od publicznego, zanika element wyboru i obowiązuje zasada, że centralną i podstawową rolę w życiu jednostki pełni państwo i jego aparat władzy (Staniszkis 1994, Świda-Zięba 1997). Funkcje państwa i społeczeństwa są tożsame, zaś w mediach pojawia się apologetyka sił zbrojnych i tradycji zwycięskich walk oraz postaci słynnych wodzów lub generałów. Siły zbrojne i ich przywódcy są traktowani jako czynnik stabilizujący państwo i gwarantujący osiągnięcie sukcesu. Wojsko w sytuacji rozchwiania struktur władzy (ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej) ma coraz bardziej znaczący wpływ na podejmowanie decyzji (jeśli są dla niego korzystne zachowuje pozory posłuszeństwa wobec legalnej władzy) lub przejmuje pełnię władzy, kiedy ta stara się ograniczyć jego pozycję w społeczeństwie lub szukać rozwiązań odmiennych od oczekiwań wyższych wojskowych.

Współcześnie ideologia pretorianizmu opiera się na zorganizowanej sile różnych grup dla których wzorem organizacji są struktury występujące w wojsku . Podstawą takich rządów jest przekonanie, że relacje władza - społeczeństwo powinny być oparte na bezwzględnym posłuszeństwie, której siła opiera się na skutecznej kontroli społecznej, bojaźni i strachu paraliżującym wolę sprzeciwu lub oporu wobec możliwości zastosowania przemocy. Przyjęta filozofia strachu - timarchia (z łac. timarche - strach) w relacji władza - społeczeństwo wynikała z założenia, że czynnikiem dodatkowo wymuszającym pożądane przez władzę zachowania społeczne jest niepewność, obawa przed sankcjami i dotkliwą karą za nieposłuszeństwo. Skuteczność jej realizacji zależała od stopnia powszechnej militaryzacji i ideologizacji społeczeństwa (zorganizowanego systemu kontroli). Timarchia i silna indoktrynacja poza zdławieniem woli oporu opozycji, z reguły służyła zniewoleniu ogółu społeczeństwa. Miarą jego bierności było „przyzwolenie” na ograniczenie lub zastąpienie wielu dotychczasowych swobód i procedur demokratycznych (jako elementów zagrażających narzuconemu ładowi społecznemu) rozwiązaniami występującymi w wojsku.

Współcześnie występowanie zjawiska timarchii możemy zaobserwować w państwach, gdzie siły zbrojne odgrywają liczącą się rolę w istniejących relacjach politycznych (występuje brak cywilnej kontroli nad wojskiem, ważniejsze decyzje muszą być konsultowane z przywódcami wojskowymi, a jego służby specjalne są na ogół bezkarnie wykorzystywane do działań pozaprawnych np. szantażu, prowokacji, zamachów terrorystycznych wobec niewygodnych osób np. dziennikarzy, posłów lub niezależnych sędziów). Zjawisko timarchii szczególnie nasila się podczas przygotowywania się wojska do puczu oraz w jego początkowej fazie. Podczas rządów junty timarchia staje się stałym elementem codziennego życia wielu obywateli, którzy nie zgadzają się ze sposobem zdobycia i sprawowania władzy przez wojskowych.

W państwach totalitarnych armia będąca jednym z elementów struktur dyspozycyjnych staje się podporą ustroju służącą do neutralizacji opozycji i niepokojów społecznych wobec sprawujących władzę. Korpus oficerski jako uprzywilejowana dyspozycyjna warstwa społeczna korzysta z licznych gratyfikacji. Jednak społeczne koszty zdobycia i sprawowania władzy przez wojskowych dowiodły, że pretorianizm oraz powstałe na jego bazie ideologie stanowią poważne zagrożenie nie tylko dla społeczeństw (w wymiarze lokalnym), które padły jego ofiarą, ale i dla całej ludzkości (konsekwencje obu wojen światowych oraz realne groźby ze strony współczesnych dyktatorów). Dlatego po drugiej wojnie światowej w wielu państwach o dużych tradycjach demokratycznych podjęto szereg działań o charakterze politycznym, ideologicznym i wychowawczym, które miały na celu wyeliminowanie przemocy utożsamianej z wojskiem, lobby militarnym w rozwiązywaniu konfliktów społecznych w tych krajach. Wynikało to z powszechnego przekonania o tymczasowości rozwiązań siłowych, dużych kosztach społecznych utrzymania tego rozwiązania przy pomocy dużych sił kontrolujących społeczeństwo oraz braku akceptacji dla tego typu działań.

Z tych doświadczeń wynika, że w różnych konfliktach wewnętrznych między władzą państwową a społeczeństwem w zależności od sytuacji i okoliczności wojsko może zajmować jedno z pięciu stanowisk, które przedstawiono na schemacie 1.

Pierwsze z nich - zamach stanu (z franc. Coup d'Etat - uderzenie państwowe) jest przewrotem politycznym dokonanym z reguły przez osoby wywodzące się z wąskiego kręgu elit rządzących, których celem jest obalenie legalnie wybranych władz. Zasadniczo polega na zastąpieniu jednej ekipy rządzącej inną, bez wyraźnego naruszania dotychczas panujących stosunków społecznych. Organizatorzy zamachu odwołują się często do argumentu zagrożenia porządku politycznego i bezpieczeństwa obywateli. Jednocześnie dążą do stworzenia wrażenia, że utrzymanie „zagrożonego ładu społecznego” w tej sytuacji wymagało poparcia armii, która jest najsilniejszą instytucją dysponującą środkami przymusu bezpośredniego umożliwiającą przywrócenie porządku. Z tego powodu bardzo często zamach

WŁADZA SPOŁECZEŃSTWO

Schemat 1. Wojsko wobec konfliktów wewnętrznych między władzą a społeczeństwem

stanu był przeprowadzany przez wojskowych (generalicję, wyższych oficerów), zaś władze ustanawiane po obaleniu legalnego rządu przez spiskujących wojskowych określano mianem junty (z hiszp. junta - zebranie, związek rządzących w XIX w. w czasie powstań wojskowych organów władzy). Pewną odmianą zamachu stanu jest pucz (z niem. putsch - uderzenie), gdzie wystąpienia spiskujących wojskowych, polityków lub różnych grup paramilitarnych przeciwko legalnej władzy najczęściej przebiegały według jednego z poniższych scenariuszy:

1. w zależności od jego przebiegu (stopnia naruszenia obowiązującego prawa, liczby ofiar i

stosunku do jego przeciwników) przybierał postać „pronunciamiento" lub „golpe de

Estado”.

Zamach stanu typu „pronunciamiento”(z hiszp. pronunciamiento - rebelia, bunt wojskowych, ogłoszenie wyroku) potocznie jest określany jako bezkrwawy zamach stanu, na telefon. Najczęściej wyrażał on bezwarunkową wolę spiskujących dowódców rodzajów wojsk ustąpienia dotychczasowej głowy państwa, rządu lub parlamentu i natychmiastowej rezygnacji z pełnionych funkcji. Wola i życzenia spiskujących było najczęściej poparte demonstracją siły, która uniemożliwia jakąkolwiek kontrakcję wobec zamachowców. Podejmowane przez spiskowców działania zmierzały do minimalizacji liczby potencjalnych ofiar zamachu (z racji tego, że każda ofiara wywoływałaby żądzę odwetu lub sprawiedliwego osądu) i stosowanie wobec przeciwników „łagodnych" form przymusu (np. internowanie lub emigracja). W początkowym okresie sprawowania władzy junta zawieszała lub ograniczała funkcjonowanie organizacji i instytucji życia społecznego, które mogłyby zagrozić dominującej roli wojska w sprawowaniu władzy. Wprowadzone ograniczenia miały doraźny charakter, ponieważ wojskowi nie stawiali sobie za cel długiego sprawowania władzy. Po zmianie głowy państwa, parlamentu lub rządu, który był obiektem zamachu oraz spełnieniu oczekiwań wojska i uzyskaniu gwarancji bezpieczeństwa (niekaralności) spiskowcy z reguły wycofywali się z życia publicznego do koszar.

Zamach stanu typu „golpe de Estado” (z hiszp. golpe de Estado - zamach stanu, golpe de - nagły, raptowny cios, uderzenie) jest traktowany jako krwawy zamach stanu.

Polegał na obaleniu i zlikwidowaniu głowy państwa lub osób, które były celem spisku. Działania zamachowców charakteryzowały się dużą brutalnością i bezwzględnością. Najmniejsze przejawy oporu były łamane siłą, która w początkowym okresie zamachu stanowiła jedyny argument spiskowców wobec niepokornych. Obok działań prewencyjnych polegających na masowym aresztowaniu zwolenników obalonej władzy, zawieszeniu wszelkich swobód obywatelskich (czynnikiem dyscyplinującym społeczeństwo był terror), sądy doraźne, pokazowe procesy i egzekucje, stosowanie tortur itp. Dodatkowo powszechnym zjawiskiem podczas rządów junty był strach, który potęgowano brakiem wiadomości o losie najbliższych (aresztowanych, internowanych lub zabitych podczas śledztwa), szantażem oraz brutalizacją stosowanego prawa. Z reguły bezprawne działania junty wobec jej przeciwników nie były skrywane przed opinią publiczną (zwłaszcza miejsca kaźni i liczba ofiar). Brutalne działania spiskowców, których zdobycie władzy znaczyła duża liczba ofiar powodowała, że w obawie przed odpowiedzialnością starali się oni utrzymać przy władzy jak najdłużej. Przejęcie władzy od junty najczęściej dokonywało się w wyniku kolejnego krwawego zamachu stanu kierowanego przez nową grupę spiskowców, po całkowitym paraliżu gospodarczym i politycznym, braku jakiegokolwiek poparcia dla jej działań wewnątrz kraju i za granicą przywódcy junty byli siłą zmuszani do ustąpienia.

2. Mogą doprowadzić do wojny domowej, która jest niezamierzonym efektem zamachu stanu.

Z wojskowego punktu widzenia przyczynami doprowadzającymi do wojny domowej mogą być rozłamy, brak jedności w armii i w korpusie oficerskim (część z nich popiera „starą władzę”, inni opowiadają się za spiskowcami), błędna ocena możliwości oporu legalnej władzy, rozłam w społeczeństwie, jego polaryzacja na zwolenników i przeciwników zamachu (brak wyraźnej dominacji stron konfliktu), czynniki religijne, wyznaniowe, narodowościowe lub stratyfikacyjne (dotychczasowy status i pozycja społeczna nie zadowala zamachowców i ich zwolenników). Z reguły wojny domowe charakteryzują się znacznym czasem ich trwania np. wojna secesyjna w Stanach Zjednoczonych (tzw. Civil War) rozgrywała się w latach 1861-65, wojna domowa w Rosji w latach 1918-20, w Hiszpanii w latach 1936-39, w byłej Jugosławii (w Bośni i Hercegowinie blisko 4 lata) oraz dużą bezwzględnością walczących stron i łamaniem wszelkich praw wobec przeciwników. Najczęściej ofiarami wojen domowych jest ludność cywilna, która nie bierze udziału w walkach. Duże straty wśród ludności cywilnej wynikają z faktu, że obie strony z reguły nie przestrzegają prawa wojennego i dążą do pozycyjnego (siłowego) rozwiązania konfliktu poprzez maksymalne zaspokojenie swoich roszczeń kosztem drugiej strony. Kres tej wojny oznacza, że strona pokonana musi się zdać na łaskę lub niełaskę zwycięzcy.

3. Obok wymienionych działań zaangażowanie wojska wbrew istniejącemu porządkowi, w sprawy życia społeczno-politycznego może się przejawiać w tzw. demonstracji siły wojska. Z reguły jest to jednorazowe, zaskakujące władzę lub społeczeństwo wystąpienie wojska, które charakteryzuje się niespodziewanymi przemarszami kolumn wojskowych w pobliżu gmachów państwowych, siedzib władz lub opozycji połączone z nagłym brakiem łączności z wyższymi dowódcami.

Zasadniczym celem tych działań nie jest obalenie legalnej władzy lecz „wymuszenie" korzystnych dla wojska decyzji (np. personalnych, finansowych, prestiżowych itp.) lub „wyhamowanie” niezadowolenia społecznego. Po ich uzyskaniu oraz gwarancji braku sankcji za powstałe zamieszanie lub uspokojeniu nastrojów społecznych wojsko powraca do koszar.

Kolejna sytuacja - orientacja wojska na władzę występuje, kiedy mamy do czynienia z bardzo silnymi i wielorakimi powiązaniami elity sprawującej władzę z wojskiem, a zwłaszcza z jej kadrą dowódczą. Charakterystyczną jej cechą jest bezpośrednie podporządkowanie i kontrola korpusu oficerskiego przez aktualnych decydentów politycznych sprawujących rządy. Wszystkie kluczowe stanowiska w armii i policji, prowadzona w tych instytucjach polityka kadrowa i wychowawcza dokonuje się za wiedzą elit sprawujących władzę, często z pominięciem oczekiwań społeczeństwa. Kadra kierownicza pełniąca służbę w wojsku lub w policji jest silne powiązania z władzą (prezydencką lub rządowo-parlamentarną), a zasadniczym kryterium jej oceny jest jej lojalność. Obok całego systemu zależności formalnych, służbowych istnieją nieformalne (np. towarzyskie lub rodzinne), które dodatkowo uzupełniają wzajemne powiązania. Czynnikami, które wzmacniały silną orientację wojska na władzę były m.in. różnorodne przywileje grupowe kadry niedostępne ogółowi społeczeństwa i postępujący (w miarę narastania konfliktu między władzą a społeczeństwem) izolacjonizm oraz hermetyczność informacyjna wojska wobec życia społecznego. Procesy społeczne w wojsku (jego wychowanie, wzajemne relacje wewnątrz i na zewnątrz środowiska wojskowego) były kształtowane i dokonywały się za sprawą osób związanych z władzą, zaś społeczeństwo jako całość nie miało na nie większego wpływu. Celem wymienionych działań władzy było modelowanie zachowań żołnierzy, aby całkowicie wpływać na ich myśli i pragnienia. Najmniejsze przejawy krytyki tego stanu i próby jego zmiany były przedstawiane jako atak na spójność wojska, zagrożenie jego morale, podważanie zajmowanej pozycji oraz obowiązujące rozwiązania legislacyjne. Osiągnięcie takich relacji między wojskiem i elitami władzy a resztą społeczeństwa umożliwiało tej ostatniej, w przypadku konfliktów wewnętrznych używanie wojska jako „argumentu przetargowego”, gwarantującego ciągłość sprawowania przez nią rządów. Wojsko było przez taką władzę traktowane i przygotowywane - jawnie lub skrycie jako narzędzie pacyfikacji niezadowolenia społecznego, ostateczny argument siłowego rozwiązania konfliktu i narzucenia jej woli bez względu na oczekiwania społeczne. Powyższa sytuacja mogła mieć miejsce z racji tego, że funkcja wewnętrzna wojska w istniejącym porządku prawnym była najczęściej określona bardzo enigmatycznie i podporządkowana „wyższym racjom", które określała władza. Opisane kryteria i sytuacje bardzo często występują w tzw. republikach bananowych (gdzie tradycyjnie władza jest zdobywana z pominięciem procedur demokratycznych) i w państwach totalitarnych, gdzie wojsko i policja jest narzędziem walki politycznej i pacyfikacji społeczeństwa przez elity sprawujące władzę.

Pewnym usprawiedliwieniem orientacji wojska na władzę w sytuacji konfliktu wewnętrznego jest koncepcja Lukesa (Lukes 1974, s. 23), która wyjaśnia, że sprawowanie władzy polega na nie dopuszczaniu do pewnych konfliktów interesów. Jednym ze sposobów jest działanie władzy, która uniemożliwia pojawienie się sytuacji różnicujących społeczeństwo, a gwarantem zapewniającym „jednomyślność” i „jedność” są warstwy dyspozycyjne.

Częste sięganie po władzę przy pomocy wojska wbrew obowiązującemu prawu było spowodowane, że ocena prawna zachowań spiskowców nie zawsze byłą zgodna z osądem moralnym i opinią publiczną.

W polskim prawie karnym - zamach stanu jako przestępstwo polityczne, pojawiło się dopiero w 1818 roku w „Kodeksie karzącym Królestwa Polskiego", co nie oznacza, że we wcześniejszym okresie historii Polski nie były podejmowane próby zapobiegania i jego eliminacji. W I Rzeczpospolitej przestępstwa polityczne związane były z takimi działaniami jak: rokosz, bunt, rebelia, a sprawcy tych przestępstw byli traktowani jako hostes patriae i

karano ich poprzez ścięcie głowy. Zgodnie z ówczesnym prawem i obyczajami sprawców należało karać surowo, bowiem godziły one w Ojczyznę, która „pierwsza po Bogu miejsce ma”. Do schyłku Rzeczpospolitej zabronione czyny polityczne nie stanowiły samoistnego przestępstwa i traktowano je jako zdradę kraju lub obrazę majestatu.

Zmianę w tej materii przyniosła Konstytucja 3 Maja, która występki przeciwko narodowi i królowi przekazała sądom sejmowym, podkreślając tym samym wagę tych spraw oraz tworząc gwarancje obiektywnego ich rozpatrzenia (Kudłaszyk 1992).

Wojskowe zamachy stanu jako trwałe zjawisko polityczne pojawiły się w życiu społeczeństw dopiero w XIX i XX wieku. Wynikało to z faktu, że obiektem ataku była najczęściej osoba panująca lub elity sprawujące władze, a nie istniejący porządek społeczny.

Jednak wraz z rozwojem społeczeństw obywatelskich oraz procedur demokratycznych maleje rola wojska i jego wpływ na istniejący porządek prawny oraz procesy transformacyjne.

Kolejną możliwością zachowań wojska w sytuacji konfliktu wewnętrznego jest orientacja wojska na społeczeństwo. Ma ono miejsce w sytuacji, kiedy znaczna część kadry dowódczej i oficerskiej nie widzi innych szans (poza siłowymi) rozwiązania konfliktu między władzą a społeczeństwem. Duże społeczne koszty utrzymania siłą (przy konieczności ciągłego stosowania przymusu) dotychczasowego układu władzy, brak innych koncepcji rozwiązania podstawowych problemów będących osią konfliktu władzy ze społeczeństwem, jej niechęć do osiągnięcia konsensusu powoduje, że wojsko nie chce dłużej pełnić przypisanej mu roli pacyfikatora społeczeństwa. Czynnikiem sprzyjającym tej orientacji jest atrofia poszczególnych elementów władzy, zwłaszcza dotyczącej kontroli społecznej oraz egzekwowania istniejącego prawa. Dowódcy przy aprobacie korpusu oficerskiego dochodzą do wniosku, że jedynym rozsądnym rozwiązaniem tej sytuacji jest zmiana istniejącej władzy i przejęcie jej przez siły opozycji. Przejęcie władzy może dokonać się zgodnie z ustaloną przez obie strony (władzę i opozycję) procedurą lub w wyniku powszechnego nieposłuszeństwa społecznego np. za sprawą strajku generalnego, masowych i ciągłych demonstracji, które paraliżują starą władzę (przykłady tych wydarzeń miały miejsce w byłej Jugosławii oraz w Bułgarii). Pomyślny przebieg tych zdarzeń (tj. przejęcie władzy przez opozycję) dokonuje się przy „życzliwej" aprobacie, przyzwoleniu wojska (zwłaszcza jego korpusu oficerskiego) i braku reakcji wobec zachodzących wydarzeń. Orientacja wojska na społeczeństwo z jednej strony wynika z kalkulacji ponoszonych kosztów kontroli życia społecznego (braku skutecznego przeciwdziałania poczynaniom opozycji) oraz jego niechęci dalszego pełnienia roli pacyfikatora społeczeństwa, a z drugiej z powodu braku poczucia więzi z dotychczasową władzą i realizowaną przez nią polityką. Dodatkowym czynnikiem wzmacniającym powyższą orientację wojska są gwarancje społeczne, co do przebiegu i zasięgu zmian w środowisku wojskowym. W zależności od charakteru zachodzących zmian społecznych (ich rewolucyjnego lub ewolucyjnego przebiegu) następuje częściowa wymiana korpusu oficerskiego, prowadzone działania wychowawcze kształtują obywatelski charakter służby jako powinności wobec społeczeństwa. Celem prowadzonych działań jest skupienie uwagi wojska na realizacji funkcji zewnętrznej, obrony i ochrony niezawisłości państwa i jego obywateli. Funkcja wewnętrzna (wyraźnie określona w nowym porządku prawnym) w przypadku konfliktów wewnętrznych najczęściej nakłada na wojsko pełnienie roli bufora mającego stabilizować poczucie bezpieczeństwa ogółu obywateli. Czynnikami regulującymi wzajemne relacje między społeczeństwem i wojskiem poza wspólnotą interesów pokojowego (drogą negocjacji) rozwiązywania konfliktów wewnętrznych są częste kontakty i spotkania, jawność poczynań (brak skrytości działań), które najczęściej przejawiały się we wzroście zaufania społecznego do armii. W miarę stabilizacji sytuacji politycznej i społecznej rola wojska jako gwaranta tych przemian maleje i jest zastępowana procedurami demokratycznymi. Można stwierdzić, że ta orientacja jest pierwszym widocznym etapem transformacji wojska jako instytucji życia społecznego od totalitaryzmu do instytucji funkcjonującej w społeczeństwie obywatelskim.

Niezamierzonym efektem konfliktu władza - społeczeństwo może być dualistyczna orientacja wojska na władzę i na społeczeństwo. Wyraźne spolaryzowanie orientacji wojska na dotychczasową władzę i na społeczeństwo (reprezentowanego przez prezydenta lub innego przedstawiciela władzy oraz liderów opozycji) w przypadku wewnętrznych konfliktów społecznych często było zarzewiem wielu wojen domowych. W przeszłości przyczynami wojen domowych spowodowanych taką orientacją wojska były m.in. takie czynniki jak: brak jedności w armii, rozłam korpusu oficerskiego (na zagorzałych zwolenników i przeciwników władzy), przecenienie własnych możliwości przez jedną ze stron na szybkie zdobycie pełni władzy, niedocenianie woli oporu dotychczasowej władzy, wyraźne rozdarcie społeczeństwa między strony konfliktu, brak lub słabość procedur demokratycznych umożliwiających rozwiązanie spornych problemów na drodze negocjacji, wzrost nastrojów nacjonalistycznych, poczucie siły i dążenie jednej ze stron do siłowego rozwiązania konfliktu. Im więcej czynników współdecydowało o tej orientacji i wybuchu wojny domowej, tym trudniej osiągano porozumienie. W przypadku wojen domowych wojsko (jego zwycięski odłam) odgrywało decydującą rolę w rozwiązaniu konfliktu wewnętrznego. W czasie wojny domowej życie społeczne ze względu na specyfikę sytuacji było podporządkowane regułom życia wojskowego. Najczęściej walczące strony wojny domowej nie przestrzegały reguł walki, co powodowało znaczne ofiary (będące rezultatem różnych czystek np. etnicznych, politycznych, religijnych w stosunku do przeciwników itp.) wśród ludności cywilnej oraz straty materialne (przez stosowanie taktyki „spalonej ziemi”).

Współcześnie byliśmy świadkami wojny domowej między narodami i państwami powstałymi po rozpadzie Jugosławii, a zwłaszcza walk między bośniackimi muzułmanami i Serbami oraz Chorwatami. Istotną rolę w jej krwawym i tragicznym przebiegu odgrywały poszczególne oddziały byłej armii jugosłowiańskiej i bojówki paramilitarne. Trwałe rozwiązanie tej sytuacji jest bardzo trudne, wymaga długiego czasu oraz usilnych starań zarówno negocjatorów, jak i niedawnych przeciwników, aby powstałe uprzedzenia i stereotypy zostały wyeliminowane ze świadomości walczących stron.

Dotychczasowe doświadczenia wskazują, że w sytuacji konfliktu wewnętrznego wojsko powinno być poza nim. Jedną z kardynalnych zasad obowiązujących w zachodnich państwach demokratycznych jest podporządkowanie sił zbrojnych cywilnej władzy państwowej oraz odpowiednim procedurom, które uniemożliwiają jego wykorzystanie w tym przypadku przez władzę przeciwko społeczeństwu. Jednocześnie w tych państwach dominuje zasada izolowania armii od spraw bieżących polityki wewnętrznej. Oznacza to konstytucyjne i prawne wyeliminowanie wpływu poszczególnych partii na wojsko oraz ograniczenie niektórych praw żołnierzom. W strukturach społecznych tych państw armia jest instytucją ogólnonarodową, która w przypadku konfliktów wewnętrznych nie ma prawa uczestniczyć jako strona lub arbiter rozwiązujący ten konflikt. Obok istniejących procedur prawnych, które w maksymalny sposób izolują wojsko od życia politycznego wyraźnie określono kompetencje instytucji i sposób działania sił zbrojnych w warunkach zagrożenia porządku wewnętrznego danego kraju. Poza tym prowadzone są działania integrujące środowisko wojskowe ze społeczeństwem, aby zapobiec powstawaniu zjawisk alienacyjnych. Funkcjonujące rozwiązania prawne, instytucjonalne i kompetencyjne związane z cywilną (parlamentarną, sądową i rządową) kontrolą nad sferą obronności państwa mają przede wszystkim:

• zapobiegać włączaniu armii w partykularne rozgrywki polityczne m.in. poprzez

wprowadzenie kadencyjności najwyższych stanowisk wojskowych,

• rozwiązywaniu (pod społeczną kontrolą i presją) problemów nurtujących siły zbrojne

dotyczących jakości systemu obronnego państwa,

- odciążeniu dowódców (zwłaszcza operacyjnego szczebla) od wykonywania obowiązków

nie wynikających z ich funkcji (tj. dotyczących kwestii budżetowych, zaopatrzenia wojska

w skali makro oraz spraw administracyjnych nie związanych bezpośrednio z procesem

dowodzenia i szkolenia wojsk).

• zapewnienie konstytucyjnego (legalistycznego) postępowanie wojska w każdej sytuacji, zwłaszcza w sytuacji konfliktu wewnętrznego.

Z przedstawionych możliwych zachowań wojska w sytuacji wewnętrznego konfliktu społecznego wynika, że jest ich wiele, od najbardziej krwawego i niszczącego zamachu stanu typu golpes de Estado, po obojętność i nie angażowanie się w jego rozwiązanie. Jednak z dotychczasowych doświadczeń udziału wojska (bez względu na intencje i okoliczności tego zaangażowania) w samodzielnym ich rozwiązywaniu wynika, że te ingerencje przynosiły z reguły więcej strat niż korzyści. Jego udział w rozwiązywaniu wewnętrznych konfliktów społecznych najczęściej doprowadzał do kolejnych podziałów społecznych i był zarzewiem kolejnego konfliktu. Dlatego w społeczeństwach obywatelskich podejmowane są starania na niwie prawnej, wychowawczej i politycznej, które dążą do wyraźnego określenia roli i zachowań wojska w życiu tych społeczeństw, zwłaszcza w sytuacji konfliktu. Pozwoliło to na wyeliminowanie w tych społeczeństwach niektórych zachowań wojska, zwłaszcza zamachów stanu.

Podejmowane działania i rozwiązania wymagają ciągłej korekty, zwłaszcza w tych państwach, w których siły zbrojne w sytuacji konfliktu władza - społeczeństwo były wykorzystywane do jego rozwiązania po myśli rządzących. Wymagają one powszechnej zgody wszystkich uczestników życia społecznego (zarówno sprawujących władzę, jak i opozycji), aby spory kompetencyjne między władzą ustawodawczą i wykonawczą o zwierzchnictwie nad armią, w sytuacji zagrożenia nie spowodowały kryzysu podporządkowania i niekontrolowanych zachowań wojskowych.

Bibliografia

1. Braud F. (1995), Rozkosze demokracji, Warszawa.

2. Filipiak M., Tarkowski M. (1994), Cywilne i demokratyczne zwierzchnictwo nad siłami

zbrojnymi, Studia i Materiały, nr 10, Warszawa.

3. Hindess B. (1999), Filozofie władzy. Od Hobbesa do Foucaulta, Warszawa-Wrocław.

4. Huntington S. P. (1995), Trzecia fala demokratyzacji, Warszawa.

5. Kudłaszyk A. (1992), O przestępstwach politycznych, ZN WSOWZ nr 2, Wrocław.

6. Leksykon politologii (1996), praca zbiorowa pod red. A.Antoszewskiego i R.Herbuta,

Wrocław.

7. Lukes S. (1974), Power: A Radical View, London.

8. Michalczak J. (1982), Wojna wewnętrzna jako forma walki politycznej w świetle literatury

zachodniej, ZN WAP nr 113, Socjologia - Obronność - Wojsko, WAP, Warszawa.

9. Ryszka F.(1975), Polityka a wojna, świadomość potoczna a teorie XX wieku, Warszawa.

10. Soros G. (1999), Kryzys światowego kapitalizmu. Zagrożenie dla społeczeństwa

otwartego, Warszawa.

11. Staniszkis J.(1994), W poszukiwaniu paradygmatu transformacji, IFiS, Warszawa.

12. H. Świda - Ziemba H. (1997), Człowiek wewnętrznie zniewolony. Mechanizmy i

konsekwencje zmiany formacji - analiza psychosocjologiczna, Warszawa.

13. To, co zrobiłem, osądzi Bóg - rozmowa J.M. Fijora z gen. A.Pinochetem, „Polityka”

1998/2 z 10 stycznia 1998 r.

14. Toffler A. i H. (1997), Wojna i antywojna. Jak przetrwać na progu XXI wieku, Warszawa.

15. Toynbee A. J. (1991), Cywilizacja w czasie próby, Warszawa.

16. Toynbee A. J. (2000), Studium historii, Warszawa.

17. Trejnis Z. (1997), Miejsce armii w demokratycznym państwie. Poglądy Samuela

P.Huntingtona, „Wojsko i Wychowanie” nr 3, Warszawa.

Jedną z typologii konfliktów przedstawił Q.Wright w pracy pt. A Study of War wydanej w 1951 r. w Chicago,

gdzie podstawą ich wyróżnienia był wzajemny status walczących stron i charakter starcia. Pierwszą kategorię

określały trzy stany: równość walczących stron, umiarkowana nierówność i wielka nierówność. Ze względu

na charakter starcia wyróżniał konflikty międzynarodowe, kolonialne i domowe.

Pretorianie (z łac. praetorianus) straż przyboczna wodzów rzymskich w okresie republiki, później gwardia

cesarska, która często sięgała po najwyższy urząd w cesarstwie rzymskim zmieniając panujących cesarzy.

Została rozwiązana w IV w.n.e.

W historii starożytnego Rzymu nie zawsze obalanie cesarzy miało nikłe konsekwencje społeczne. Usunięcie

takich despotów jak: Kaligula (41 r. n.e.), Neron (68 r. n. e.), Domicjan (96 r. n. e.), Kommodus (192 r. n. e.) -

każdorazowo doprowadzało do ciężkich kryzysów społecznych.

Często w literaturze miarą siły władzy jest iloraz odzwierciedlający liczbę decyzji zrealizowanych

(wyegzekwowanych przez dany rząd) do liczby decyzji wydanych. Liczba bliska 1 świadczy o dużej sile tej

władzy (jej skuteczności działania), zaś bliska 0 o jej słabości (bezsilności).

Współczesny pretorianizm przejawiał się m.in. w organizacji i działaniu hiszpańskiej Falangi (jej zwolennicy

proponowali stworzenie silnego narodowego państwa korporacyjnego opartego na silnej władzy i wojsku,

ożywionego ideą ekspansji kolonialnej), niemieckiego i włoskiego faszyzmu (nawiązujących wprost do

tradycji rzymskich i metod działania rewolucyjnych organizacji robotniczych z końca XIX w. (oraz w

totalitarnych systemach władzy XX w. ( opartych na przemocy).

A.Brier i P.Calvest wyliczyli, że w latach 1900-1960 na świecie miało miejsce 367 rewolucji i konfliktów

wewnętrznych - cyt. za J.Michalczakiem, Wojna wewnętrzna jako forma walki politycznej w świetle

literatury zachodniej, Zeszyty Naukowe WAP Nr 113, WAP, Warszawa 1982, s. 163.

Władza państwowa jest traktowana jako suwerenne rządy sprawowane na określonym terytorium przez

zinstytucjonalizowaną, formalną grupę ludzi (rząd), która służy społeczeństwu do zapewnienia porządku

prawnego w jego interesie, i w jego imieniu, za pomocą dostępnych środków przymusu.

Przykładem zamachu stanu był m.in. przewrót polityczny dokonany przez de Riverę y Orbaneja w Hiszpanii

w 1923 roku, w Polsce w 1926 roku przewrót majowy Piłsudskiego, rządy „czarnych pułkowników" w Grecji

w latach 1967- 74, reżim Velasco w Peru (1968 r. ), rządy junty w Urugwaju w 1973 r., reżim gen. Pinocheta

w Chile w latach 1973-90, rządy junty wojskowej w Argentynie w 1976 r. i wiele innych.

W politologii pucz jest traktowany jako przedsięwzięcie ,,mniej poważne” pod względem politycznym niż

zamach stanu m.in. ze względu na charakter spiskowców (wywodzących się spoza bezpośredniego kręgu

władzy), możliwościami dysponowania istniejącymi zasobami politycznymi i materialnymi (często pucz jest

nieudolnym usiłowaniem) oraz zaproponowanego rozstrzygnięcia istniejącego konfliktu (najczęściej

podyktowane motywacjami negatywnymi). Przykładem puczu może być wystąpienie Kappa-Luttwitza w

Niemczech w marcu 1920 roku, próba obalenia rządu bawarskiego podjęta przez Hitlera w listopadzie 1923

r., komunistyczny pucz w Estonii w 1924 r., nieudana próba przewrotu podjęta przez generałów w Argentynie

w 1955 r., działania generałów francuskich m.in. R. Salana w 1961 r. na rzecz „utrzymania Algierii", czy tzw.

pucz Janajewa w Rosji w 1991 r.

W krajach latynoamerykańskich, w których najczęściej dokonuje się wojskowych zamachów stanu czas

sprawowania władzy jest bardzo zróżnicowany od kilku, kilkunastu miesięcy po kilkanaście (jak np. w

Chile) a nawet kilkadziesiąt lat (np. Paragwaj).

W większości stosowanych w tych państwach rozwiązań legislacyjnych mocno podkreśla się funkcję

wewnętrzną wojska oraz procedury umożliwiające i usprawiedliwiające użycie wojska w różnych sytuacjach

wyjątkowych. Ocena wyjątkowości tych sytuacji oraz czas ich trwania leży w gestii władzy.

/ M.in. S.P.Huntington określił miejsce armii w demokratycznym państwie oraz zasady, które je regulują:

1/ stosunki cywilno-wojskowe oparte są na koncepcji profesjonalizmu (fachowości, odpowiedzialności i

odrębności od innych grup),

2/ funkcjonuje demokratyczna, cywilna kontrola nad armią (podporządkowująca wszystkie sfery życia

wojskowego cywilnym ośrodkom władzy),

3/ dokonująca się transformacja ustrojowa od systemu autorytarnego do demokratycznego charakteryzuje

się zmniejszeniem wpływu wojska na życie społeczne oraz służy rozwijaniu profesjonalizmu kadry.

2

13

1. ZAMACH STANU lub PUCZ

KONFLIKT

WEWNĘTRZNY

2. ORIENTACJA

WOJSKA NA

WŁADZĘ

3. ORIENTACJA

WOJSKA NA

SPOŁECZEŃSTWO

4. WOJNA DOMOWA

5. WOJSKO POZA KONFLIKTEM

PRONUNCIAMIENTO

Bezkrwawy zamach stanu

DEMONSTRACJA

SIŁY WOJSKA

WOJNA DOMOWA

GOLPE DE ESTADO

Krwawy zamach stanu

---