PRAWA CZOWIEKA W NOWEJ KONSTYTUCJI RP
SPIS TRECI:
KONSTYTUCJA - UWARUNKOWANIA HISTORYCZNE.
KONSTYTUCJA - UWARUNKOWANIA HISTORYCZNE.
Stanowienie jest wspóczenie podstawowym sposobem powstawania przepisów prawnych. W staroytnym Rzymie do przejawów dziaalnoci ustawodawczej mona zaliczy np. ustaw XII tablic oraz róne póniejsze leges, plebiscita, senatus consulta. Wieki nastpne przynosz rónego rodzaju edykty, reskrypty, ordonanse. Prawdziwy rozkwit prawa stanowionego rozpoczyna si w wieku XIX, kiedy to powstaj liczne kodeksy i pisane konstytucje. Tendencja taka utrzymuje si i obecnie, co naley wiza ze wzrostem roli pastwa w rónych sferach ycia spoecznego.
Konstytucja to akt normatywny najwyszego rzdu. To ona stanowi podstaw prawn innych aktów postanawiajc, jakie normatywne akty prawne i przez kogo mog by wydawane, czyli okrela proces legislacyjny okrelonego kraju.
Konstytucja ma z reguy form podnios, uroczyst, odpowiedni dla szczególnego trybu, w którym jest uchwalana. Rewizja czy zmiana jej moe by dokonana tylko w specyficznych warunkach i w okrelony sposób.
W Polsce, po okresie transformacji ustrojowej w 1989 roku rozpoczto prace nad now konstytucj. Sejm w kwietniu 1992 roku uchwali ustaw o trybie przygotowania i uchwalenia Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej. Ustawa ta upowaniaa obie izby parlamentu poczone w Zgromadzenie Narodowe do uchwalenia nowej konstytucji.
Prac nad stworzeniem nowej konstytucji zakoczono niedawno. 2 kwietnia 1997 roku w trzecim czytaniu jej tekst zosta uchwalony przez Zgromadzenie Narodowe i zosta przyjty w maju tego roku w ogólnonarodowym referendum.
Opinie na temat nowej konstytucji w chwil po jej uchwaleniu byy podzielone. Zwolennicy nowej ustawy zasadniczej podkrelali, e Polska nie moe ju duej czeka na now konstytucj, wskazywali na jej kompromisowy charakter oraz to, e nie tylko usprawnia dziaanie mechanizmu wadzy pastwowej, ale wprowadza ochron praw i wolnoci obywatelskich na europejskim poziomie. Stwarza nowe gwarancje w tej dziedzinie, tj. przyznana obywatelom skarga konstytucyjna. Podkrelano te, e nowa konstytucja gwarantuje wysoki poziom bezpieczestwa socjalnego.
Wane jest jednak to, e konstytucja nie zbiorem deklaracji politycznych lecz naczelnym zadaniem jest ustanowienie regu ograniczajcych wadz tak, by demokratycznie wybrani reprezentanci spoeczestwa nie przekraczali pewnych granic. Kade sowo konstytucji winno nadawa si do wyegzekwowania. Ideaem konstytucji jest zarysowanie consensusu, na gruncie którego wszyscy bd mogli si porozumie.
PRAWA CZOWIEKA W KONSTYTUCJI RP.
Prawa czowieka to kwalifikowana posta praw i wolnoci jednostki, sucych ochronie jej interesów, przypisywanych kadej osobie ludzkiej, niezalenie od przynalenoci pastwowej i od jakichkolwiek cech rónicujcych. ródem tak rozumianych praw czowieka nie jest pastwo i tworzony przez nie okrelony system prawny, lecz prawo naturalne, zgodnie z którym podstaw wikszoci praw jednostki jest przyrodzona godno istoty ludzkiej. To dziki niej prawa czowieka maj charakter ponadpastwowy (pierwotny), niezbywalny i nienaruszalny.
Urzeczywistnianie wolnoci i praw jednostki zaley od koncepcji jej relacji z pastwem, przyjtej przez twórców Konstytucji. Ideologia Konstytucji wyraona w tej mierze porednio przez miejsce rozdziau o prawach i wolnociach w ogólnej systematyce oraz przez ich uszeregowanie w ramach tego rozdziau ustawy zasadniczej, stanowi wane kryterium oceny konstytucyjnoci dziaania pastwa.
W polskiej Konstytucji mocno zaakcentowano koncepcj prawnonaturaln. Ma to dwojakie znaczenie. Po pierwsze wzmacnia zwizek polskiego systemu prawnego z systemem midzynarodowej ochrony praw czowieka. Po drugie, konotacja prawnonaturalnego rodowodu i uzasadnienia praw jednostki ma fundamentalne znaczenie dla zmiany postawy funkcjonariuszy pastwa odpowiedzialnych za realizacj praw podstawowych.
Rozdzia II Konstytucji RP, dotyczcy praw i wolnoci obywatelskich jest podzielony na czci, których tytuy zaczerpnito ze znanych midzynarodowych aktów: Midzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (Nowy Jork 16 XII 1966), Midzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych (Nowy Jork 16 XII 1966), czy te Konwencja o Ochronie Praw Czowieka i Podstawowych Wolnoci (Rzym 4 XI 1950) wraz z kolejnymi protokoami. Tytuy te to: zasady ogólne, wolnoci i prawa osobiste, wolnoci i prawa polityczne, wolnoci i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne oraz rodki ochrony wolnoci i praw.
W myl Konstytucji kady z nas posiada niezbywaln i przyrodzon godno i to jest wanie prawdziwe ródo naszych praw i wolnoci (art. 30), a kada wolno podlega ochronie prawnej (art. 31). Wszyscy jestemy równi wobec prawa i nikt nie moe by dyskryminowany w yciu politycznym, spoecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny (art. 32). R.P. zapewnia kademu obywatelowi wolno sumienia i religii, tzn. rozumiemy pod tym wolno wyznania, a mówi o tym art. 53. Ten artyku - nawizujc do art. 48 - daje rodzicom mono wychowywania swych dzieci zgodnie ze swymi przekonaniami, ale zarazem rodzice winni uwzgldnia wol dziecka. W Konstytucji wprowadzono te zapis, i religia moe by nauczana w szkole, a zarazem nie wymieniono konkretnego wyznania (art. 53 ustp 4). W art. 38 zapewniono kademu czowiekowi prawn ochron ycia, któr naley odnie do ustawy o ochronie ycia pocztego, tzw. ustaw antyaborcyjn. Maestwo w wietle ustawy zasadniczej to model tradycyjny: zwizek kobiety z mczyzn. Kady czowiek ma zapewnion nietykalno osobist (art. 41) i nie moe by poddawany torturom ani okrutnemu nieludzkiemu traktowaniu i karaniu (art. 40). Zakazano konstytucyjnie uywania kar cielesnych, co byo czsto powodem skarg do Rzecznika Praw Ucznia. Kady obywatel R.P. ma prawo do sprawiedliwego i jawnego procesu (art. 45), a take nie moe by uznany winnym dopóki mu tej winy si nie udowodni (art. 42 ustp 3). Kademu przyznano wolno i ochron komunikowania si (art. 49), tzw. tajemnica korespondencji.
Tak wic, przyjto w Konstytucji zasad wolnoci jednostki, a ograniczenie jej (limitacja) musi spenia cznie nastpujce warunki:
mie wyran podstaw prawn;
wkroczenie w sfer wolnoci winno by uzasadnione wymogami demokratycznego spoeczestwa;
celem ingerencji mog by tylko enumeratywnie wyliczone w Konstytucji wzgldy bezpieczestwa lub porzdku publicznego bd ochrony rodowiska, moralnoci publicznej albo wolnoci i praw innych osób; ograniczenia te nie mog narusza istoty wolnoci;
ingerencja w sfer wolnoci winna odpowiada zasadzie proporcjonalnoci (niezbdnoci) - gdy efekty wkroczenia s nieproporcjonalne do uciliwoci przysporzonej obywatelowi, dziaanie takie nie korzysta z ochrony prawnej.
Wolnoci i prawa polityczne to m.in.: wolno organizowania pokojowych zgromadze (art. 57), wolno zrzeszania si (art. 58 i 59), prawo udziau w referendum i prawo wyboru Prezydenta R.P., posów, senatorów (art. 62), prawo do skadania petycji, wniosków i skarg (art. 63).
Kady z obywateli R.P. ma wolno wyboru zawodu, który chce wykonywa, przy zachowaniu warunków bezpieczestwa i higieny pracy (art. 65 i 66). Pastwo ma zagwarantowa take ochron zdrowia wszystkich obywateli, a równy dostp do opieki przysuguje kademu niezalenie od jego sytuacji materialnej (art. 68). Rodziny wielodzietne i w trudnej sytuacji maj szczególne prawo do opieki ze strony wadz. W art. 70 ustawodawca okrela, e nauka jest dostpna dla kadego, ale do 18-stego roku ycia jest ona obowizkowa (wczeniej bya obowizkowa do 16-stego roku ycia). Nauka w szkoach publicznych jest bezpatna, z tym e ustawa moe dopuci wiadczenie niektórych usug edukacyjnych przez publiczne szkoy wysze za odpatnoci.
RODKI OCHRONY WOLNOCI I PRAW W NOWEJ KONSTYTUCJI RP.
Ciekaw czci rozdziau II jest cz noszca tytu „rodki ochrony wolnoci i praw”. Mowa w niej jest o wynagrodzeniu szkody wyrzdzonej dziaaniem organu wadzy publicznej i moliwoci dochodzenia jej na drodze sdowej (art. 77). Nowoci za jest moliwo wniesienia przez obywatela, którego „konstytucyjne wolnoci lub prawa zostay naruszone”, skargi konstytucyjnej do Trybunau Konstytucyjnego „w sprawie zgodnoci z Konstytucj ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sd lub organ administracji publicznej orzek ostatecznie o jego wolnociach lub prawach albo o jego obowizkach okrelonych w Konstytucji”. Skarga konstytucyjna nie przysuguje tylko cudzoziemcowi starajcemu si o azylu w Polsce (art. 56). Niestety nie ma jeszcze przepisów wykonawczych do tych przepisów, wic obywatel na razie nie moe skorzysta z tego rodka prawnego.
Drugim nowym rodkiem ochrony praw i wolnoci jest prawo kadego do wystpienia, na zasadach okrelonych w ustawie, do Rzecznika Praw Obywatelskich z wnioskiem o pomoc w ochronie jego praw lub wolnoci naruszonych przez wadze publiczne (art. 80).
Wikszo wolnoci i praw konstytucyjnych ma charakter praw podmiotowych - prawnie chronionych i to w kwalifikowany sposób. Wynika to zarówno z zasady bezporedniego stosowania Konstytucji (art. 8 ust. 2), jak i reguy sdowego dochodzenia naruszonych wolnoci i praw oraz obywatelskiego prawa skargi konstytucyjnej (art. 79). Trzeba podkreli, e regua sdowej ochrony praw i wolnoci odnosi si do wszelkich, nie tylko podstawowych praw.
Zabezpieczenie praw obywatelskich gwarancjami prawnymi odbywa si w warunkach istnienia zaplecza materialnego, a wic w okrelonej sytuacji spoecznej i politycznej, m.in. kultury politycznej, szanowania prawa. Praktyka funkcjonowania Naczelnego Sdu Administracyjnego, Trybunau Konstytucyjnego oraz Rzecznika Praw Obywatelskich odsania w tej sferze istotne braki. Nowe rodki gwarancji praw jednostki uzupeniaj dotychczasowy zespó gwarancji obywateli. Nie przesdza to jednak automatycznie o postpie w przestrzeganiu praw i swobód jednostki.
ZASADY KONSTYTUCYJNE O CHARAKTERZE PRAW CZOWIEKA.
Prawo do sdu.
Konstytucja w art. 45 ust. 1 ustanawia prawo do sdu. W wietle tego przepisu kady ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez uzasadnionej zwoki przez waciwy, niezaleny, bezstronny i niezaleny sd. Umieszczenie tej normy wród przepisów Rozdziau II Konstytucji posiada istotne znaczenie ustrojowe. W powojennym polskim systemie prawnym zasada ta nie bya wyraona w adnym akcie rangi ustrojowej ani ustawowej. Przepisy dotyczce sdów miayby wycznie charakter strukturalny, przy cakowitej rezygnacji z istoty materialnego pojmowania pozycji i zada sdów w caym systemie wadzy oraz podmiotowego znaczenia tego prawa dla jednostki.
Tymczasem prawo do sdu, pojmowane jako podmiotowe prawo obywatela (jednostki), gwarantujce praworzdne postpowanie w pastwie od wielu lat znajdowao trwa podstaw w ratyfikowanych przez Polsk normach prawa midzynarodowego (art. 14 ust. 1 zd. 2 Midzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych oraz art. 6 ust. 1 zd. 1 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Czowieka i Podstawowych Wolnoci).
To wanie Trybuna Konstytucyjny wyprowadzi prawo do sdu z idei demokratycznego pastwa prawnego, ustanowionej w wyniku rewizji Konstytucji z 29 grudnia 1989 r.
Treci tego prawa jest uprawnienie do rozstrzygnicia sprawy dotyczcej jednostki (osoby fizycznej i prawnej) przez bezstronny i niezaleny sd ustanowiony przez ustaw. Oznacza to, e jednostka moc swej woli odpowiednio uzewntrznionej (wytoczenie powództwa, wniesienie rodka zaskarenia) moe zobowiza waciwe organy pastwowe (sdy) do podjcia przewidzianych w ustawie dziaa, potrzebnych do rozpoznania sprawy i wydania orzeczenia. W konsekwencji oznacza to, e ograniczenie praw jednostki moliwe jest wycznie na podstawie prawomocnego orzeczenia sdu, wydanego po przeprowadzeniu postpowania speniajcego formalne wymogi praworzdnej procedury. W wietle postanowie konstytucyjnych proces musi mie charakter jawny i bezstronny, co z kolei oznacza, e spór powinien by rozpatrywany i rozstrzygany przy poszanowaniu zasad procesowych gwarantujcych zasad równoci stron.
Zasada jawnoci.
Zasada ta ustanowiona zostaa w Konstytucji w art. 45 w aspekcie pozytywnym i negatywnym. Zasada jawnoci stanowi regu postpowania sdów wobec caego spoeczestwa, jest ona przejawem ogólnie akceptowanej zasady jawnoci ycia publicznego i stanowi jedn z podstawowych przesanek demokratycznych stosunków w pastwie.
Jawno w ujciu pozytywnym pociga za sob nastpujce konsekwencje:
zasada jawnoci posiada znaczenie jako gwarancja niezawisoci sdziowskiej,
wymiar sprawiedliwoci, dokonujcy si na oczach obywateli, znajduje si pod kontrol spoeczn - kontrola ta utrudnia ewentualne naduycia ze strony podmiotów biorcych udzia w procesie, zmusza organy procesowe do prawidowego i starannego przygotowania si do rozprawy oraz obiektywizmu w postpowaniu i przestrzeganiu prawa,
zasada ta ma istotne znaczenie jako rodek skaniajcy do sumiennoci i prawdomównoci przy skadaniu zezna oraz wyjanie w sytuacji obecnoci przed sdem osób, które znaj prawd,
jawno jest gwarancj procesow dla oskaronego i pokrzywdzonego w procesie karnym, dla stron w procesie cywilnym.
Jawno w ujciu negatywnym, czyli jej limitacja moe mie charakter wycznie ustawowy. Konstytucja okrelia skoczony katalog ogranicze: moralno, bezpieczestwo pastwa, porzdek publiczny, ochrona ycia prywatnego, inny wany interes prywatny.
Zasada nullum crimen nulla poena sine lege.
Ustawa zasadnicza w art. 42 ust. 1 stanowi, e odpowiedzialnoci karnej podlega tylko ten, kto dopuci si czynu zabronionego pod grob kary przez ustaw obowizujc w czasie jego popenienia. W ujciu negatywnym zasada ta okrela zakaz pocignicia do odpowiedzialnoci kogokolwiek za czyn, jeeli w chwili jego popenienia nie by on zabroniony pod grob kary, przy czym kara za czyn ten nie moe by surowsza od kary przewidzianej w ustawie. Jedynym dopuszczalnym przez Konstytucj wyjtkiem od tej reguy jest kara za czyn, który w czasie jego popenienia stanowi przestpstwo w myl prawa midzynarodowego.
Zasada prawa do obrony.
W wietle tego przepisu (art. 42 ust. 2) kady, przeciw komu prowadzone jest postpowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postpowania. Moe on w szczególnoci wybra obroc lub na zasadach okrelonych w ustawie korzysta z obrocy z urzdu. Zasada ta stanowi jedn z istotnych gwarancji praworzdnego wymiaru sprawiedliwoci. Posiada ona dwojaki charakter - materialny (moliwo prowadzenia przez oskaronego, podejrzanego, skazanego osobistej obrony) i formalny (korzystanie z pomocy fachowego obrocy, którym jest adwokat).
Zasada domniemania niewinnoci.
W art. 42 ust. 3 Konstytucji stanowi si zasad domniemania niewinnoci, tzn. e kadego uwaa si za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sdu. Norma ta ma charakter zasady procesowej prawa karnego i uksztatowana zostaa obecnie, jako konstytucyjne prawo podmiotowe kadego, wobec kogo toczy si postpowanie karne.
Zgodnie ze standardem prawa midzynarodowego regua ta posiada zasadnicze znaczenie dla uksztatowania sytuacji prawnej podejrzanego i oskaronego. Dopóki bowiem nie jest on skazany prawomocnym wyrokiem, naley go traktowa jako osob niewinn. Dla obowizku poszanowania praw i wolnoci czowieka i obywatela ma to zasadnicze znaczenie, gdy w miejsce subiektywnego przekonania o winie podejrzanego lub oskaronego ustalona zostaje zasady winy majcej charakter obiektywny.
SKARGA KONSTYTUCYJNA.
Opinie o polskiej skardze konstytucyjnej nie opieraj si z reguy ani na teoretycznych zaoeniach, jakie legy u podstaw uksztatowania si tej instytucji w Europie, ani na dowiadczeniach innych pastw, które skarg konstytucyjn wprowadziy ju kilkadziesit lat temu. Warto wic si zastanowi, na ile polskie rozwizania nawizuj do idei, które stanowi dzi ratio legis skargi konstytucyjnej.
Skarga konstytucyjna w jej kontynentalnym ksztacie nie jest znana prawu anglosaskiemu i z pewnoci nie zostanie wprowadzona np. w Wielkiej Brytanii czy w USA. O ile w Wielkiej Brytanii wynika to przede wszystkim z braku konstytucji pisanej i wywodzcej si od Wielkiej Karty Swobód tradycji chronienia praw jednostki przez sdy, o tyle w Stanach Zjednoczonych odmiennoci maj bardziej zoone przyczyny. Paradoksalnie to przede wszystkim idee amerykaskiego konstytucjonalizmu le u podstaw wprowadzenia skargi konstytucyjnej w Europie. Na ksztat amerykaskiej Konstytucji wpyw miay nade wszystko koncepcja praw jednostki J.Locke'a, szczególnie jego rozumienie praw naturalnego. Tzn., e Konstytucja miaa gwarantowa prawa, a nie je nadawa, gdy byy one pierwotne wzgldem róde prawa stanowionego. Ochrona praw jednostki w USA naley do sdów i od dawna, na zasadzie pierwszestwa Konstytucji, przyjmuje si, e prawa te obowizuj bezporednio, a wszystkie organa s nimi zwizane. W takim systemie, zwanym judicial review, nie jest oczywicie potrzebna skarga konstytucyjna rozumiana jako szczególny rodek prawny.
W Europie zasada pierwszestwa konstytucji uksztatowaa si dopiero w okoo 100 lat póniej. Pocztkowo szczególna rola Konstytucji polegaa na tym, i regulowaa ona sposób funkcjonowania najwaniejszych organów pastwa i potwierdzaa podstawowe prawa jednostki. Jednak ju Deklaracja Praw Czowieka i Obywatela bya uznawana za zbyt ogóln, by mogy j stosowa take sdy.
Ogólnie rzecz ujmujc w Europie panoway ustawy. Sdy byy nimi zwizane i to wanie ustawy wyznaczay tre i zakres poszczególnych praw jednostki. Gdy ustawa zwyka bya niezgodna z Konstytucj, naleao stosowa reguy kolizyjne (lex posterior i lex specialis) i opiera rozstrzygnicie konkretnej sprawy na ustawie zwykej, a nie na Konstytucji. Sytuacja taka bya okrelana w drugiej poowie XIX w. jako dualizm konstytucyjny.
U podstaw wprowadzenia skargi konstytucyjnej leaa ch zagwarantowania przestrzegania konstytucyjnych praw jednostki, a uksztatowanie jej jako szczególnego rodka prawnego, nie stosowanego przed sdami powszechnymi, wynikao przede wszystkim z historycznego rozwoju róde prawa, zwizania sdów ustawami i braku tradycji w bezporednim stosowaniu konstytucji przez sdy.
W myl art. 79 nowej Konstytucji „kady, czyje konstytucyjne uprawnienia lub wolnoci zostay naruszone, ma prawo na zasadach okrelonych w ustawie wnie skarg do TK”. W dalszej czci przepis ten mówi, e skarga ta moe dotyczy ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sd lub organ administracji publicznej orzek ostatecznie o konstytucyjnych wolnociach, prawach bd obowizkach obywatela. Takie troch skomplikowane ujcie naleaoby zatem uproci.
Zakres podmiotowy skargi konstytucyjnej zosta zakrelony stosunkowo szeroko. Moe to uczyni „kady”, jednak tylko we wasnej sprawie. Nie mona wic skary si, jeli prawa nie zostay naruszone w sposób konkretny i aktualny, a nie potencjalny, tzn. gdy istnieje przepis, który moe tym grozi w przyszoci. To zawenie odrónia skarg konstytucyjn od skargi powszechnej (ratio popularis), któr moe wnosi do Trybunau rzeczywicie kady, niezalenie od interesu prawnego, czy osobistego.
Sowo „kady” wymaga pewnych dodatkowych wyjanie. „Kady” oznacza, e chodzi nie tylko o osoby fizyczne, lecz take o osoby prawne, w tym osoby prawne prawa publicznego, jednak tylko w takim zakresie, w jakim mog by one podmiotami praw podstawowych gwarantowanych w Konstytucji, w adnym za razie w zakresie, w którym wykonuj powierzone im zadania wadzy publicznej, np. skarga uczelni na ograniczenie wolnoci bada naukowych.
Mimo, e skarg moe zoy „kady”, to zgodnie z ustaw z 1 sierpnia 1997 roku o Trybunale Konstytucyjnym (art. 48 ust. 1) musi j sporzdzi adwokat lub radca prawny, chyba e skarcym jest sdzia, prokurator, notariusz, profesor lub doktor habilitowany nauk prawnych. Konstytucja w swej treci dopuszcza moliwo wniesienia skargi wg zasad okrelonych w ustawie, tak wic, wprowadzenie tzw. przymusu adwokackiego miecio si w peni w odesaniu zawartym w ustawie zasadniczej.
Ustawa mówi te, e osoby, które nie udwign kosztów pomocy prawnej, mog zwróci si do sdu rejonowego swojego miejsca zamieszkania o ustanowienie jej z urzdu.
Od skargi pobierany jest wpis, którego wysoko (50 z) zostaa okrelona w rozporzdzeniu Rady Ministrów. Wpis naley uici w formie znaczków opaty sdowej. Kasa Trybunau Konstytucyjnego nie moe przyjmowa wpat w gotówce.
Przedmiotem skargi moe by wycznie naruszenie przez akt normatywny (którego zbadania na zgodno z Konstytucj domaga si skarcy) podstawowych wolnoci i praw gwarantowanych przez Konstytucj. Ów akt normatywny musi by podstaw wydania ostatecznego orzeczenia przez sd lub organ administracji publicznej. Ta przesanka skargi konstytucyjnej wymaga gruntowniejszego komentarza.
Przedmiotem skargi moe by tylko akt normatywny (w caoci lub w czci, na której oparte zostao orzeczenie). Nie moe by natomiast przedmiotem skargi bdne - zdaniem skarcego - zastosowanie lub niezastosowanie prawa przez organ orzekajcy. Dlatego te ustawa o Trybunale Konstytucyjnym wymaga (art. 47 ust. 1 pkt 1) aby w skardze zawarte byo dokadne okrelenie tego aktu normatywnego oraz wskazanie, który konkretnie przepis narusza te wolnoci lub prawa. Jest to wane, gdy TK moe orzeka tylko w zakresie objtym skarg. Skarga okrela ma take (art. 47 ust. 1 pkt 2), jakie konstytucyjne wolnoci lub prawa i w jaki sposób zostay naruszone. Wskazane jest te podanie konkretnych przepisów konstytucji gwarantujcych te prawa.
Konstytucja wymaga, aby skarg poprzedzao ostateczne orzeczenie sdu lub organu administracji publicznej o wolnociach lub prawach albo o obowizkach skarcego okrelonych w Konstytucji. Ma by oparte na kwestionowanym przepisie. Nie mona wic wystpi do TK przed ostatecznym rozstrzygniciem sprawy przez kompetentne w danej kwestii organa sdowe lub administracyjne. Nie mona wic bezporednio wystpi do TK, jeli uwaa si, e akt normatywny (np. ustawa) narusza konstytucyjne wolnoci i prawa skarcego. Musi o tym orzec ostatecznie np. sd. Dlatego konieczne jest doczenie do skargi odpisu wyroku, decyzji lub innego rozstrzygnicia zapadego na podstawie kwestionowanego aktu normatywnego. Trzeba te poda dat dorczenia wyroku, decyzji lub innego rozstrzygnicia skarcemu.
Przesanka ostatecznoci orzeczenia sdu lub organu administracji publicznej jest sformuowana nieprecyzyjnie i nastrcza take sdziom Trybunau Konstytucyjnego wiele kopotów interpretacyjnych. W szczególnoci nie jest cakiem jasne, czy aby zoy skarg konstytucyjn w sprawach, w których orzekay organa administracji publicznej, konieczne jest orzeczenie NSA, czy moe wystarczy decyzja II instancji wadzy administracyjnej. Kodeks postpowania administracyjnego tak decyzj nazywa „ostateczn”, co mogoby wskazywa, e orzeczenie NSA nie jest w sprawie wymagane. Mona jednak „ostateczno” na gruncie art. 79 Konstytucji rozumie inaczej ni w kpa, tzn. jako wyczerpanie wszystkich dostpnych w prawie rodków. Tak samo nie jest jasne, czy w sprawach karnych mona wystpi do TK bez rozstrzygnicia sprawy w postpowaniu kasacyjnym. Wtpliwoci tych nie usuwa art. 46 ust. 1 ustawy o TK, który stanowi, e skarga moe by wniesiona po wyczerpaniu toku instancyjnego. Postpowanie przed NSA w wyniku skargi wniesionej od ostatecznej decyzji administracyjnej nie jest „tokiem instancyjnym”. Tak samo kasacja w sprawach karnych nie jest kolejn instancj (inaczej jest w postpowaniu cywilnym). Trzeba przyzna, e nasi ustawodawcy troch t spraw zagmatwali.
Skarga konstytucyjna moe by wniesiona do TK w cigu dwu miesicy od dorczenia skarcemu prawomocnego wyroku, ostatecznej decyzji lub innego ostatecznego rozstrzygnicia (art. 46 ust. 1). Ten termin nie moe by przywrócony. Trybuna nie moe take wszcz i kontynuowa postpowania z urzdu. Jeeli skarcy wystpi do sdu rejonowego o wyznaczenie adwokata lub radcy prawnego z urzdu, to termin dwóch miesicy nie biegnie do czasu rozstrzygnicia wniosku przez sd (art. 48 ust. 2).
Jeeli TK uzna skarg za uzasadnion, to niekonstytucyjny akt przestaje obowizywa z dniem ogoszenia orzeczenia w Dzienniku Ustaw lub innym organie urzdowym, w którym by ogoszony. TK moe jednak wyznaczy póniejszy termin utraty jego mocy obowizujcej. Chodzi o danie moliwoci parlamentowi zapenienia luki w prawie. Owa utrata mocy obowizujcej w wyniku orzeczenia TK daje zainteresowanym postaw do wystpienia do sdu lub waciwego organu administracyjnego z wnioskiem o wznowienie postpowania. W sprawach administracyjnych i cywilnych z takim wnioskiem mona wystpi w cigu miesica od dnia wejcia w ycie orzeczenia TK. W sprawach karnych to ograniczenie nie obowizuje.
Skarga konstytucyjna jest bardzo wanym instrumentem ochrony podstawowych wolnoci i praw kadej osoby znajdujcej si pod jurysdykcj pastwa polskiego. Przyczynia si bowiem do eliminacji narusze wolnoci i praw gwarantowanych w Konstytucji. Bdzie to instrument tym skuteczniejszy, im lepiej rozpoznane zostan jego waciwoci. Adwokaci i radcy prawni maj tu wyjtkowo odpowiedzialne zadanie.
RZECZNIK PRAW OBYWATELSKICH.
Instytucja rzecznika praw obywatelskich wystpuje w szeregu demokratycznych pastw zachodnich, które dziki temu poszerzyy funkcje kontrolne parlamentu. Po raz pierwszy instytucja taka zostaa przez konstytucj Szwecji z 1809 r. - wtedy powoano ombudsmana jako pomocnika parlamentu do kontroli administracji. Po pótora wieku instytucja ta pojawia si od pocztku lat szedziesitych w wielu innych pastwach.
Jako przyczyny upowszechnienia si instytucji ombudsmana wymienia si poszerzenie zada pastwa w sferze praw socjalnych i zwizan z tym rozbudow aparatu administracyjnego, powikszanie si liczby konfliktów midzy obywatelami a pastwem, bezradno obywatela wobec „powodzi” przepisów prawa. Dziki rzecznikowi, obdarzonemu penym zaufaniem parlamentu, istnieje moliwo poprawy dziaalnoci administracji oraz agodzenia konfliktów midzy obywatelami a organami administracyjnymi.
Urzd Rzecznika Praw Obywatelskich w Polsce zosta utworzony ustaw z 15 lipca 1987 r., która wesza w ycie z dniem 1 stycznia 1988 r., z wyjtkiem dwu artykuów, które weszy w ycie z dniem ogoszenia ustawy. Dziki temu moliwe byo powoanie rzecznika na pierwsz kadencj ju w listopadzie 1987 r.
W nowej Konstytucji RP instytucja rzecznika zostaa zawarta w rozdziale IX „Organy kontroli pastwowej i ochrony prawa”. Rzecznik Praw Obywatelskich ma sta na stray wolnoci i praw czowieka i obywatela okrelonych w Konstytucji oraz w innych aktach normatywnych.
Rzecznik Praw Obywatelskich jest niezawisy w swej dziaalnoci, niezaleny od innych organów pastwowych i odpowiada jedynie przed Sejmem wg zasad okrelonych w ustawie.
Rzecznik podejmuje czynnoci przewidziane w ustawie, jeeli powemie wiadomo wskazujc na naruszenie praw i wolnoci obywatela. Powzicie wiadomoci o naruszeniu praw i wolnoci obywatela nastpuje wskutek wniosków obywateli lub innych organizacji, organów samorzdowych, jak i z wasnej inicjatywy. Wniosek kierowany do RPO nie wymaga zachowania szczególnej formy - wystarczy oznaczenie wnioskodawcy i osoby, której praw i wolnoci sprawa dotyczy oraz okrelenie przedmiotu sprawy. Wniosek do rzecznika jest wolny od opat. Tak wic wszyscy maj równy dostp do Rzecznika Praw Obywatelskich.
Poprzednia Konstytucja - przynajmniej potencjalnie - umoliwiaa Rzecznikowi interweniowanie w przypadkach narusze praw i wolnoci obywatelskich w drodze wewntrznych regulaminów lub statutów organizacji spoecznych albo spoeczno-zawodowych. W tym sensie nowa Konstytucja zawzia obszar dziaania Rzecznika, jednoczenie eksponujc w treci przepisu art. 208 nie tylko wolnoci i prawa obywatelskie, ale równie prawa i wolnoci czowieka. Ma to zwizek z nowym, dostosowanym do demokratycznych standardów ujciem w przepisach Konstytucji problematyki statusu prawnego jednostki w pastwie.
Nowym rodkiem ochrony praw i wolnoci wymienionym w Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej jest prawo kadego do wystpienia, na zasadach okrelonych w ustawie, do Rzecznika Praw Obywatelskich z wnioskiem o pomoc w ochronie jego praw lub wolnoci naruszonych przez wadze publiczne.
W ramach ochrony praw i wolnoci w wymiarze generalnym Rzecznik Praw Obywatelskich peni rol inspiratora dziaa innych organów i instytucji. Rzecznik moe wystpowa do waciwych organów z wnioskiem o wykonanie inicjatywy ustawodawczej, o wydanie lub zmian aktów prawnych w sprawach z zakresu praw i wolnoci jednostki. Przysuguje mu te prawo wystpowania do Trybunau Konstytucyjnego z wnioskiem o zbadanie konstytucyjnoci przepisów prawnych. Rzecznik Praw Obywatelskich jest, w tym przypadku, jednym z podmiotów generalnie uprawnionych do skadania takich wniosków, w ramach kontroli abstrakcyjnej dokonywanej przez TK, nie jest natomiast legitymowany do wystpowania z pytaniami prawnymi, w ramach kontroli konkretnej. Dziaalno Rzecznika polega take na wystpowaniu do Sdu Najwyszego z wnioskami o podjcie uchwa majcych na celu wyjanienie przepisów prawnych, które budz wtpliwoci interpretacyjne i których stosowanie wywoao rozbienoci w orzecznictwie.
Rzecznik co roku informuje Sejm i Senat o swojej dziaalnoci oraz o stanie przestrzegania wolnoci i praw czowieka i obywatela.
NACZELNY SD ADMINISTRACYJNY.
Generaln zasad sdowego sprawowania wymiaru sprawiedliwoci wprowadza przepis art. 175 ust. 1 Konstytucji w zwizku z art. 184. Oba te przepisy maj niezwykle istotne konsekwencje:
statuuj sdownictwo administracyjne (szczególnie NSA, jako organ rangi konstytucyjnej),
stanowi podstaw do ustanowienia innych ni NSA sdów administracyjnych (zbudowanych na zasadzie dwuinstancyjnoci),
klasyfikuj i wyodrbniaj dwie zasadnicze funkcje sdów administracyjnych: sprawowanie wymiaru sprawiedliwoci i kontrol dziaalnoci administracji publicznej (szczególnie decyzji administracyjnych).
NSA pozostaje jedynym w skali caego kraju naczelnym sdem orzekajcym w sprawach skarg na decyzje administracyjne.
Istota sdowej kontroli legalnoci decyzji administracyjnej polega na tym, e sprawy sporne midzy obywatelem a organem administracji, który podj decyzj odmawiajc obywatelowi pewnego uprawnienia lub nakadajc na okrelony obowizek prawny, rozstrzyga organ usytuowany organizacyjnie poza aparatem administracji, wyposaony w niezawiso orzekania i niezbdn fachowo, zdolny jest wic do obiektywnego rozpoznania sprawy i podjcia orzeczenia zgodnego z nakazem praworzdnoci.
Skarg na decyzj administracyjn mona wnie po wyczerpaniu toku instancyjnego w postpowaniu administracyjnym (nie dotyczy to tylko prokuratora, który moe wnie skarg na kad decyzj) w cigu 30 dni od dnia dorczenia lub ogoszenia decyzji (prokurator ma 6 m-cy). Skarg wnosi si bezporednio do sdu administracyjnego. Moe j wnie kady, kto ma w tym interes prawny - prokurator, Rzecznik Praw Obywatelskich i organizacje spoeczne w interesie obywateli. Stron przeciwn w postpowaniu sdowym jest organ administracji pastwowej, który wyda decyzj.
NSA kontroluje decyzje administracyjne wycznie pod wzgldem zgodnoci z prawem, nie za pod wzgldem ich celowoci czy susznoci. Rozpoznajc skarg sd nie jest zwizany jej granicami, w razie jej uwzgldnienia uchyla zaskaron decyzj w caoci lub w czci - moe te stwierdzi niewano lub niezgodno decyzji z prawem.
Postpowanie przed NSA ma charakter wycznie kasacyjny. NSA nie moe zmieni swym orzeczeniem zaskaronej decyzji. Ocena prawna wyraona w orzeczeniu wie jednak w dalszym postpowaniu organ administracyjny, co przesdza o gwarancyjnej roli sdowej kontroli legalnoci decyzji administracyjnych.
SD NAJWYSZY.
Podstaw ustawow ustroju, waciwoci oraz postpowania przed Sdem Najwyszym jest w chwili obecnej ustawa z dnia 20 wrzenia 1984 r. o SN. Przepisy Konstytucji nie statuuj SN (jak to czyni ustawa) jako naczelnego organu sdowego w RP i w tym zakresie rozbieno pomidzy przepisami Konstytucji i ustawy wymaga bdzie usunicia. SN w wietle przepisów konstytucyjnych uzyska status sdu kasacyjnego w sprawach rozpatrywanych przez sdy powszechne i wojskowe oraz prawo rozpatrywania rewizji nadzwyczajnych od orzecze NSA i to wycznie na podstawie przepisów przejciowych.
W zupenie nowej sytuacji znalaz si SN w zwizku z pozbawieniem przez now Konstytucj Trybunau Konstytucyjnego funkcji ustalania powszechnie obowizujcej wykadni ustaw. W wietle przyjcia trójpodziau wadzy, zasady niezawisoci sdów i sdziów, którzy w swojej dziaalnoci podlega maj równorzdnie Konstytucji i ustawie, obecne rozwizanie uzna naley za w peni uzasadnione.
LITERATURA:
Konstytucja z dnia 2 kwietnia 1997 r.
W. Skrzydo, „Polskie prawo konstytucyjne”, Lublin 1997 r.
K. Kamiska, A. Gaca, ZB. Naworski, „Historia powszechna Polski”, COMER, Toru 1993 r.
J. Nowacki, Z. Tobor, „Wstp do prawoznawstwa”, PWN, Warszawa 1993 r.
E. Ochendowski, „Prawo administracyjne”, TNOiK, Toru 1996 r.
Jerzy Pilczyski, Czas na decyzj, „Rzeczpospolita” z 24 marca 1997 r.
Jerzy Pilczyski, Tarcza dla obywatela, „Rzeczpospolita” z 15 padziernika 1997 r.
Wojciech Sadurski, Konstytucja barokowa, „Rzeczpospolita” z 29 marca 1996 r.
Piotr Tuleja, Wodzimierz Wróbel, W Polsce i gdzie indziej, „Rzeczpospolita” z 13 listopada 1997 r.
Leszek Winiewski, Ochrona podstawowych praw i wolnoci obywatelskich, „Rzeczpospolita” z 26 lipca 1995 r.
Andrzej Zoll, Jeszcze o skardze konstytucyjnej, „Rzeczpospolita” z 27 padziernika 1997 r.