Psychologia społeczna - Rozdział 10 -AGRESJA
Definicja agresji
Agresję określa się jako zachowanie ukierunkowane na zadanie cierpienia innemu człowiekowi, który jest motywowany do uniknięcia tego cierpienia.(Baron,1977).
TRZY PODSTAWOWE TEORIE AGRESJI
I Agresja jako instynkt
Głównym inicjatorem teorii agresji jako instynktu był Konrad Lorenz (współtwórca etologii, nauki o zachowaniu zwierząt). Zakładał on, że agresja jest wrodzonym wzorcem zachowania, automatycznie wzbudzanym przez pojawienie się odpowiednich „wyzwalaczy” oraz hamowanym przez pojawienie się odpowiednich „kontrwyzwalaczy”. Organizm nie musi uczyć się znaczenia ani jednych, ani drugich, gdyż zdolność do stosownego reagowania na bodźce jest mu wrodzone.
Hydrauliczna koncepcja agresji - zakładająca, iż energia agresywna jest spontaniczna i w stałym tempie produkowana oraz gromadzona wewnątrz organizmu ( na podobieństwo wody stale napływającej pod ciśnieniem do zbiornika).Stały napływ tej energii powoduje konieczność jej okresowego rozładowania przez agresywne zachowanie, co następuje pod wpływem pojawienia się typowych bodźców spustowych - wyzwalaczy agresji. Rozładowanie takie jest przy tym nagradzające (przynosi ulgę). Im dłużej agresja nie jest rozładowywana , tym słabsze wyzwalacze wystarczają jej do pobudzenia.
Agresja jest nieuchronna tak u zwierząt, jak i u ludzi, a jedyny sposób, w jaki ci ostatni mogą sobie z nią poradzić, to rozładowywać agresywny instynkt przez częste, a mało szkodliwe akty agresji i podobne działania. Te poglądy uczyniły Lorenza ogromnym zwolennikiem wiary w oczyszczające działania uprawiania i oglądania sportów oraz wszelkich innych form rywalizacji.
Nie zmienia to jednak faktu, że proponowana przez Konrada Lorenza teoria agresji jest fałszywa.
DOWODY:
Bardzo wątpliwa jest teza, aby wzorce zachowania agresywnego były u wszystkich zwierząt wrodzone i mało podatne na wpływy indywidualnego doświadczenia.
Natężenie agresji przejawianej przez ssaki jest bardzo silnie motywowane indywidualnym doświadczeniem osobnika.
Kuo uważa, że im bardziej zaawansowany gatunek, tym bardziej czynniki genetyczne decydują jedynie o behawioralnym potencjale, możliwym zakresie zachowań osobnika, nie zaś o konkretnej postaci, jaką zachowania te przybiorą. O konkretnej postaci tych zachowań decyduje natomiast środowisko i jego oddziaływania.
Nie ma żadnych danych dowodzących jakoby u wyższych zwierząt agresywna energia była spontanicznie produkowana i składowana w organizmie, a jej kumulacja prowadziła do spontanicznej agresji pod wpływem jakiejkolwiek prowokacji. (Argumentami są wyniki eksperymentów nad rybami, od których do ludzi bardzo daleko).
Najważniejsza obiekcją w stosunku do teorii agresji jako instynktu jest fakt, iż większość potwierdzających ja danych pochodzi z obserwacji niższych zwierząt, a w odniesieniu do ssaków danych takich prawie brak, w odniesieniu do ludzi brak ich zupełnie.
II Agresja jako popęd
Teoria frustracji-agresji sformułowana prze grupę badaczy z Yale University, głosi, iż każda agresja jest wynikiem frustracji, zaś każda frustracja rodzi tendencję do agresji. Frustracja to zablokowanie skierowanej na cel aktywności organizmu, bądź też stan wewnętrzny wynikający z napotkania takiej przeszkody.
Wzbudzana frustracją tendencja do agresji jest tym większa:
A im większa jest wartość zablokowanego celu,
B im bardziej osiągnięcie tego celu jest przez daną frustrację uniemożliwione
C im większa liczba działań zostaje zablokowana.
Wywołane frustracją pobudzenie zawsze prowadzi do agresji, choć nie zawsze jest ona ujawniana i kierowana na czynnik wywołujący dana frustrację. Wyrażanie agresji hamuje strach przed karą. Jeżeli strach jest wystarczająco duży, by zahamować agresję kierowaną na sprawcę frustracji, następuje albo przemieszczenie, albo zmiana postaci agresji.
Przemieszczanie agresji polega na jej skierowaniu na inny obiekt zagrożony słabsza karą (np. sfrustrowany przez szefa mąż kieruje swoją agresję nie na niego, ale na żonę).
Zmiana postaci agresji polega na jej zastąpieniu Ina reakcją agresywną, słabiej zagrożoną karą( np. mąż zamiast otwarcie atakować żonę opowiada złośliwe dowcipy o kobietach).
Teoria frustracji - agresji była pierwsza jasno wyrażoną psychologiczną koncepcją agresji i zyskała sobie ogromna popularność. Jednak ogromna liczba badań zainspirowanych ta teorią pokazała liczne ograniczenia ogólności jej twierdzeń i konieczności jej modyfikacji.
MODYFIKACJE:
Nie tylko agresja
Następstwem frustracji jest nie tylko agresja, ale przede wszystkim nasilenie zachowań ukierunkowanych na usunięcie przeszkody, a także:
Regresja (pod wpływem frustracji zachowanie dzieci lega prymitywizacji i upodabnia się do zachowań dzieci młodszych)
Fiskacja ( uporczywe powtarzania jakiejś reakcji niemającej instrumentalnego znaczenia)
Apatia i wycofanie się
Redukcja samego napięcia bez zmiany jego źródła (alkohol, narkotyki)
Zaburzenia psychosomatyczne
Nie każda frustracja
Nie każda frustracja prowadzi do agresji. Lecz tylko niektóre jej rodzaje. Wiele badan wykazało, że frustracja nasila agresję szczególnie bądź wyłącznie wtedy, kiedy jest ona arbitralna, tj. zamierzona przez sprawcę, choć niczym nieuzasadniona. Ludzie ogólnie zdają się wyznawać normę, że jeśli zadana ich frustracja jest czymś uzasadniona, to mniej zasługuje na wzajemność i agresję w stosunku do sprawcy niż wtedy, kiedy jest skutkiem widzimisię sprawcy.
Nie sama frustracja
Berkolwitz postulował, że dodatkowym czynnikiem, który musi frustracji towarzyszyć, by doprowadziła ona do agresji, są sygnały wywoławcze agresji. Termin ten oznacza „bodźce skojarzone z czynnikami wzbudzającymi gniew aktualnie lub w przeszłości. Własność takiego sygnału mogą mieć też obiekty mające związek z agresją w ogólności”
W myśl tej koncepcji do pojawienia się agresji konieczne jest zarówno pobudzenie wywołane frustracją, jaki i obecności sygnałów wywoławczych agresji. Im silniejsze pobudzenie, tym słabsze sygnały wystarczają do wystąpienia agresji, a im pobudzenie słabsze, tym sygnały te mogę być silniejsze.
Frustracja powoduje jedynie gotowość do agresji zamienianą w czyny pod warunkiem obecności odpowiednich sygnałów wywoławczych.
Głównym problemem tej koncepcji jest niejasność pojęcia sygnału wywoławczego. Konieczne jest więc ograniczenie pojęcia „sygnał wywoławczy” do bodźców jedynie silnie skojarzonych z agresja, np. widok broni. (W eksperymencie Berkolwitza i LePege'a badani rozgniewani bądź nie rozgniewani na inną osobę, zadawali jej szoki elektryczne, podczas gdy obok aparatu leżał pistolet i rewolwer, albo rakieta tenisowa. Rozgniewani badani zadawali silniejsze szoki w obecności broni niż pod jej nieobecność. Wykazano przy tym, że sam widok broni automatycznie aktywizuje myśli i pojęcia o agresywnej treści).
Innym sposobem sprecyzowania niejasnego pojęcia „sygnał wywoławczy” jest eksperymentalne wytworzenie skojarzenia między jakimś bodźcem i agresją czy gniewem, a następnie sprawdzenie, czy pojawienie sie tego bodźca nasila agresję. (Badanie Adama Frączka, który najpierw uwarunkował badanych na kolor zielony (po zapaleniu się zielonej lampki otrzymywali szoki elektryczne), a następnie prosił ich o wystąpienie w roli nauczycieli, którzy za pomocą kar (szok elektryczny) Meli doprowadzić innych ludzi do wyuczenia się pewnego zachowania. WNIOSKI: badani dla których zieleń stanowiła sygnał wywoławczy agresji, zadawali więcej szoków kiedy pracowali na zielonym aparacie, niż badani pracujący na neutralnym kolorze).
Podsumowując można stwierdzić, iż zarówno frustracja, jak i sygnały wywoławcze nasilają agresję, choć żaden z tych czynników nie jest konieczny do jej wystąpienia, co ostatecznie skłoniło Berkolwitza do wycofania się za swojej koncepcji.
Nie frustracja, lecz inne czynniki
Agresja zarówno wroga, jak i przede wszystkim instrumentalna , możliwa jest bez jakichkolwiek przyczyn o emocjonalnej naturze i Stanowic może wynik np. jedynie naśladowania innych osób .
W rzeczywistości frustracja nie jest ani konieczna do wystąpienia agresji, ani sama w sobie do tego nie wystarcza. Frustracja nie wzbudza specyficznie agresywnego popędu, który musiałby doprowadzić do agresji bezpośredniej lub przemieszczonej, a sam agresja nie jest skutkiem popędu. Frustracja po prostu często stanowi prowokację, a prawie zawsze nasila obudzenie emocjonalne, które może wywodzić się z różnych źródeł i szybko wygasać z upływem czasu. W zależności od sposobu rozumienia przez jednostkę aktualnej sytuacji (i jej ubiegłych doświadczeń) , pobudzenie to może prowadzić do agresji bądź nasilać inne zachowania, lub nie mieć żadnych konsekwencji.
III Agresja jako rezultat uczenia
Koncepcja ta zakłada, iż agresja jest wynikiem jej uczenia się za pośrednictwem procesów warunkowania sprawczego i modelowania.
Warunkowanie sprawcze jest procesem, przy pomocy którego organizm uczy się znaczenia pierwotnie obojętnej reakcji, a więc tego, że sprawia ona pojawienie się pożądanych stanów rzeczy (np. jeśli po jakimś zachowaniu następuje nagroda, szansa pojawienia się tego zachowania w przyszłości rośnie.
Ważnym rodzajem nagrody jest w kontekście agresji redukcja nieprzyjemnych stanów psychicznych. Agresja stanowi często odpowiedź na nieprzyjemna prowokację czy agresję innych osób; jeśli usuwałaby te stany pozytywnie to powinna prowadzić do jej wzmocnienia.
Ogromna ilość danych przekonuje, że w istocie nasila agresję każda nagroda, zarówno zewnętrzna (pieniądze, wygranie rywalizacji, uznanie innych), jaki wewnętrzna w postaci wzrostu samooceny.
Podobnie jak to jest z wszelkimi zachowaniami, ludzie uczą się agresji nie tylko na podstawie własnych doświadczeń, ale i obserwując zachowania innych oraz skutki, do jakich ono prowadzi. Uczenie się na podstawie cudzych doświadczeń nosi nazwę modelowanie, które w odniesieniu do agresji może mieć 3 rodzaje skutków:
Obserwując innych człowiek uczy się nowych, dotąd sobie nieznanych wzorców agresywnego zachowania
Obserwowanie skutków cudzej agresji osłabia zahamowanie tych zachowań agresywnych, których obserwator uprzednio się wyuczył
Cudze zachowanie ułatwia wykonanie podobnych reakcji przez obserwatora, wzbudzając podobne jak u „modela „emocje i motywacje.
Skutki cudzych działań agresywnych kształtują oczekiwania obserwator co do instrumentalnej wartości tych działań, a więc przekonanie, że spotykają się one z nagroda, lun karą, a oczekiwania te kształtują własne działania obserwatora. Jednak ludzkie działanie pozostaje bardziej pod kontrola poznawczą, niż kontrola samych kar i nagród. Tzn. jeżeli nasze przekona o skutkach działań agresywnych różnią się od kar i nagród faktycznie po nich występujących, to swoje działanie podporządkowujemy raczej swoim przekonaniom. Niż faktycznym związkom działań z krami i narodami.
Emocjonalne doświadczenia modela wywołują podobne emocje w samym obserwatorze, dzięki czemu występuje u niego proces zastępczego warunkowania sprawczego- np. wywołany przez karę strach modela udziela się obserwatorowi, co prowadzi do zaniku karanych reakcji także u obserwatora.
WYZNACZNIKI AGRESJI :
Prowokacja- najbardziej niezawodny sposób wywołania agresji, może mieć formę fizycznego ataku lub słownej obelgi.
Prowokacja wywołuje lub nasila agresję z 3 powodów:
Wzbudzają gniew i cierpienie, motywując sprowokowaną osobę do ich pozbycia się za pośrednictwem agresji (lub ucieczki).
Wzbudzają pragnienie rewanżu przez agresję zgodnie z zasadą wzajemności
Podważają dobre mniemanie zaatakowanych o sobie i ich reputację, wzbudzając motywację do ich odzyskania.
Pobudzenie emocjonalne
Wzrost pobudzenia emocjonalnego nasila agresję co najmniej z dwóch powodów:
Pobudzenie nasila oddziaływanie prowokacji
Silne pobudzenie osłabia poznawczą kontrolę zachowania
Sformułowana przez Dolfa Zillmanna teoria przesunięcia pobudzenia zakłada, że pochodzące z różnych źródeł pobudzenie emocjonalne sumuje się w organizmie zwykle przypisywane jest tylko jednemu czynnikowi. Kiedy więc prowokacja pojawiająca się w momencie, gdy prowokowany człowiek przezywa jeszcze jakieś „stare” pobudzenie, sumuje się ono z pobudzeniem wywołanym aktualna prowokacją.
Znane prawo Yerkesa-Dodsona orzeka krzywoliniowy związek między wielkością pobudzenia a sprawnością działania. Początkowy wzrost pobudzenia wywołuje przyrost, zaś dalszy wzrost pobudzenia powoduje spadek sprawności działania. Im bardziej skomplikowane zadanie, tym mniejszy poziom pobudzenia wystarcza do osłabienia sprawności działania.
Przy umiarkowanym poziomie pobudzenia reagowanie na prowokację regulowane jest poznawczo, a więc sposobem rozumienia sytuacji, przewidywaniem konsekwencji własnego działania, tym jak oceniają nas inni i jak sami siebie oceniamy. Wzrost pobudzenia powoduje jednak dezorganizację tych procesów myślenia, a zachowanie zaczyna być regulowane przez prostszy system kontroli - wyuczone nawyki, zautomatyzowane reakcje na bodźce. Jeżeli jednostka wykształciła sobie agresywne wzorce postępowania, np. automatycznego reagowania agresja na prowokację, to przy tym stopniu pobudzenia będzie postępować agresywnie, nawet jeśli jest to nieopłacalne w stosunku do przewidywanych kar.
Przemoc w mass mediach
Cztery mechanizmy psychologiczne, na mocy których oglądanie przemocy nasila agresję we własnym zachowaniu widza:
1)Naśladownictwo i modelowanie, a więc uczenie się prze obserwację konsekwencji cudzych działań ( szczególnie, gdy przemoc zostaje nagrodzona).
2) zobojętnienie na sygnały cierpienia, wygaszanie fizjologicznych reakcji na cudzą opresję
3) Rozhamowanie agresji - zawieszenie norm zakazujących agresji bądź uczenie norm, które ja nakazują jako właściwy sposób postępowania, a więc wykształcenie „swoistej” kultury przemocy.
4) wykształcenie u widzów nierealistycznej wiedzy o świecie; przemoc na ekranie jest nieporównanie częstsza niż w życiu.
JAK ZAHAMOWAĆ AGRESJĘ???
Dwa najczęściej wskazywane sposoby to: likwidacja agresji przez rozładowanie napięcia oraz karanie agresji.
Katharsis, czyli rozładowanie pojawia się w 3 głównych postaciach:
Katharsis właściwe - polega na rozładowaniu rodzącego agresje pobudzenia, dzięki pokonaniu aktu agresji przez człowieka przezywającego owo pobudzenie. W wyniku agresji spadać by miało i pobudzenie, i szansa dalszego zachowania agresywnego.
Katharsis pomocnicza- polega na rozładowaniu rodzącego agresje pobudzenia dzięki wykonaniu innego niż agresja działania obniżającego napięcie, takiego jak aktywność sportowa, gry sportowe
Katharsis zastępcze - polega na rozładowaniu rodzącego agresje pobudzenia poprzez obserwowanie innego człowieka, który w zastępstwie obserwatora rozładowuje swoje (i jego) pobudzenie czy to za pośrednictwem agresji, czy innych działań obciążających napięcie.
Karanie agresji
Skuteczność karania agresji u ludzi pozostaje jednak problemem kontrowersyjnym.
W przypadku karania agresji można wymienić 2 funkcje:
Funkcja odstraszająca - polega na tym, że ukaranie agresji hamuje jej występowanie u innych osób, które się jej jeszcze nie dopuściły.
Funkcja korekcyjna - polega na tym, że ukaranie agresji hamuje jej przyszłe występowanie u ukaranej osoby.