Rozdział III
Poznanie społeczne
Ta sama sytuacja bywa interpretowana na rozmaite sposoby przez różnych ludzi, gdyż mogą je oni odnosić do odmiennych struktur wiedzy, a nawet przez tę sama osobę przy różnych okazjach.
Wiedza o świecie społecznym
Struktura wiedzy: schematy, skrypty i teorie
Schemat poznawczy – podstawowy element wiedzy o świecie społecznym rozumiany jako organizacja naszych uprzednich doświadczeń z jakimś rodzajem zdarzeń, osób czy obiektów. Schematy zawierają nie wszystkie informacje na temat danego fragmentu rzeczywistości, lecz wiedzę uogólnioną, wyabstrahowaną z konkretnych doświadczeń (epizodów, czyli egzemplarzy schematów)
Uniwersalna zasada budowy schematów jest prototypowość – radzeniem znaczeniowym schematu jest prototyp – egzemplarz najbardziej typowy, najlepiej spełniający schemat. Najczęściej prototyp jest uśrednieniem wiedzy o większości napotkanych egzemplarzy schematu. Pozwala rozpoznawać obiekty, wnioskować o ich niezaobserwowanych jeszcze cechach i uzupełniać nimi spostrzeżenia oraz pamięć zdarzeń.
Schematy podzielić można na:
schematy osób i ich rodzajów (stereotypy – rozdział 19)
skrypty
schematy cech
Skrypty (scenariusz) – umysłowa reprezentacja zdarzeń, działań lub ich ciągów, takich jak wizyta towarzyska, czy egzamin. Jest schematem reprezentującym zdarzenia, egzemplarzami tego zdarzenia są zaś kolejne wykonania skryptu. Skrypty posiadają czasową organizację scenek – znana jest chronologia poszczególnych elementów danego wydarzenia. Skrypt jest strukturą zarówno poznawczą, jak i wykonawczą – z jednej strony stanowi umysłowe narzędzie przetwarzania informacji (służy do interpretacji i zapamiętywania zdarzeń), z drugiej zaś – gotowy program działania dla jednostki, jeżeli wystąpi ona w roli jednego z aktorów skryptu.
Schematy cech – odzwierciedlają pewnego rodzaju zmienności ludzi i zdarzeń np. uczciwość, towarzyskość, wrogość. . Najważniejszym przejawem cech człowieka są jego zachowania, które stanowią też główną podstawę wnioskowania o cechach. Prototypowa struktura cech – niektóre zachowania są typowym przejawem danej cechy, inne słabym. Im bardziej typowym przejawem cechy jest zachowanie, tym silniej obserwator wnioskuje o jej występowaniu na podstawie owego zachowania. Konkretne akty zachowania mogą z reguły świadczyć o wielu różnych cechach.
Kiedy struktury są używane?
Aby jakaś struktura wiedzy mogła wpływać na przetwarzanie danych musza być spełnione trzy warunki:
Wykształcenie – schemat musi być trwałym elementem wiedzy, aby wpływał na spostrzeganie świata. Różnice kulturowe.
Aktywizacja – uczyniennienie – przesłanie kopii schematu z pamięci długotrwałej do pamięci operacyjnej. Dochodzi do skutku dwoma drogami:
może mieć charakter percepcyjny, odbodźcowy – być rezultatem zaobserwowania jakiegoś obiektu związanego z tą strukturą
może mieć charakter przedoperacyjny – podwyższona dostępność pamięciowa jakiejś struktury wiedzy już w momencie wejścia człowieka w daną sytuację, a więc przed rozpoczęciem przetwarzania danych dochodzących z zewnątrz
Przedpercepcyjna aktywizacja jakiegoś schabu jest tym bardziej prawdopodobna:
im silniejsze jest subiektywne oczekiwanie pojawienia się w otoczeniu egzemplarzy tego schematu
im silniej egzemplarze tego schabu powiązane są z realizacją celów i motywów podmiotu
im krótszy czas upłynął od poprzedniego zaktywizowania schabu
im częściej dany schemat był aktywizowany w przeszłości – odpowiedzialne za „skrzywienie zawodowe”
Najważniejszą przyczyną odmienności w interpretowaniu tej samej informacji jest Noe chroniczne (osobowościowe) lecz sytuacyjne zróżnicowanie dostępności struktur wiedzy spowodowane niedawnym ich używaniem.
Stosowalność – zaktywizowany schemat musi być w pewnym stopniu podobny do spostrzeganej osoby czy zdarzenia (cechy osoby muszą się w pewnym stopniu pokrywać z cechami prototypu).
Wpływ zaktywizowanych schematów rośnie wraz wieloznacznością danych.
Wpływ schabów nasila się wraz ze spadkiem jakości warunków, w których przetwarzamy informację – gdy jest ich za mało/ za dużo, nasz umysł zajęty jest czymś innym albo popadliśmy w stan bezmyślności.
Procesy automatyczne i kontrolowane
Pierwotnie zakładano, że automatyczne przetwarzanie informacji:
pojawia się bez intencji podmiotu
pojawia się w odpowiedzi na pewne bodźce mimo lub wbrew woli podmiotu
jest bezwysiłkowe, szybkie i nie pochłania operacyjnych zasobów umysłu
pojawia się i przebiega poza świadomością podmiotu, który nie tylko nie sprawdza jego przebiegu, ale nawet nie zdaje sobie sprawy z jego występowania
Kontrolowane przetwarzanie informacji miało mieć charakter intencjonalny, dowolny, wysiłkowy i powolny oraz być uświadomione przez podmiot.
Okazało się jednak, że właściwości automaty zmów nie zawsze ze sobą współwystępują – nie May do czynienia z dwoma rozłącznymi typami procesów, lecz raczej z pewnym wymiarem, na którym można ułożyć procesy umysłowe.
O przełączeniu procesów na bardziej automatyczne bądź bardziej kontrolowane decydują dwa rodzaje zmiennych:
motywacja podmiotu do przetwarzania informacji
optymalność warunków, w jakim przebiega przetwarzanie
Procesy automatyczne i kontrolowane często prowadzą do takich samych wyników, ale nie zawsze.
Posługiwanie się stereotypami jest zwykle bezwiedne – niezamierzone i automatyczne.
Prymowanie
Procedura prymowania składa się z dwóch etapów:
aktywizacja jakiejś struktury wiedzy
wykonywanie przez badanego jakiegoś zadania, o którym badacze przypuszczają, że może pozostawać pod wpływem prymowanych treści
Pryma nie musi być nieświadoma, ale nie powinna być w wiadomy sposób wiązana przez badanego z procesami poddawanymi badaniu we właściwym eksperymencie
Spostrzeganie świata społecznego
Selektywność
Różne rodzaje wiedzy zaktywizowane w naszym umyśle uwrażliwiają nas na pewne rodzaje treści, a utrudniają spostrzeganie innych. Stany umysłu mogą również silnie decydować o dostrzeganiu rzeczy, których w ogóle nie ma.
Interpretacja znaczenia
Zaktywizowane schematy wpływają na rozumienie bieżących zdarzeń i spostrzeganie ludzi. Zwykle zrozumienie tego, co się w ogóle dzieje, wymaga dysponowania jakąś struktura wiedzy, do której możemy odnieść docierającą informację
Wpływ schematów na interpretację przybiera zwykle postać asymilacji – wieloznaczne dane zostają „podciągnięte” pod schemat, a w konsekwencji ta sama informacja może zostać różnie rozumiana w zależności od schematu, przez którego pryzmat jest interpretowana.
Efekt asymilacji działa niezależnie od tego, czy przetwarzanie ma charakter świadomy, czy nieświadomy. Czasami jednak aktywizacja skutkuje efektem kontuaru (dzieje się tak głównie wtedy, kiedy ludzie są świadomi zniekształcenia własnych sądów prze stereotypy i próbują mu przeciwdziałać – interpretacje dokonywane są na mocy procesów kontrolowanych.)
Pamięć
Lepiej zapamiętujemy informacje związane ze schematem, ale również takie, które są z nim sprzeczne.
Konstruujące przetwarzanie informacji – „wkroczenia” informacji schamatopodobnych we wspomnienia konkretnych zdarzeń czy osób, stanowi przejaw rekonstrukcyjnego, a nie jedynie reproduktywnego charakteru pamięci, służy uzupełnianiu reprezentacji napotkanego, konkretnego egzemplarza o cechy typowe, ale brakujące bądź niezauważone przez spostrzegającego człowieka.
Zjawisko fałszywego alarmu – nietrafne rozpoznanie informacji faktycznie nowej jako już prezentowanej i starej – informacje stare i nowe zostają przemieszane.
Im bardziej typowe jest zdarzenie skryptu, tym słabsza jest pamięć reproduktywna.
Efekt sprzeczności – sprawia, że w procesie czystej reprodukcji danych (oddzielone od wnioskowania ze schematów) lepiej zapamiętywane są dane nietypowe, niezgodne ze schematem.
Efekt zgodności – ma lepszy wpływ na pamięć rozumianą jako suma subiektywnych wspomnień czy wypowiedzi na temat przypominanego obiektu lub zdarzenia – dane są rekonstruowane na podstawie schematu.
Oba efekty (sprzeczności i zgodności) rosną, gdy:
rośnie stopień wykształcenia się schabu
wzrasta obciążenie pamięci – więcej materiału do zapamiętywania
wydłuża się czas między zapamiętywaniem a przypominaniem materiału oraz gdy oba te momenty są rozdzielone wykonywaniem innych zadań umysłowych
Błędy nadużycia schematu - „przypominanie” sobie takich danych, z którymi człowiek rzeczywiście się nie zetknął, a które jedynie wywnioskował, oba te rodzaje danych są subiektywnie nierozdzielone i wydają się dotyczyć faktów.
Regulacja zachowania
Dopóki koszty są niewielkie, a wszystko toczy się jak zwykle, wykonujemy skrypty w sposób bezwiedny i bezmyślny.
Zachowanie zmienia się pod wpływem aktywizacji cech lub schematów osób, który może mieć charakter automatyczny dzięki silnemu skojarzeniu schematów z zachowaniem.
Kiedy aktywizacja jest skutkiem świadomego myślenia, zjawisko to zanika. Bezmyślność natomiast lub zdanie się na automatyzmy nasila rolę stereotypów i innych schematów.
Wpływ kontekstu na sądy
Wyrazistość
Obiekty wyraziste - takie, które stanowią figurę na tle innych wskutek tego, że SA bardziej intensywne, aktywne, nieoczekiwane albo odróżniające się od innych, współobecnych obiektów, w szczególności z powodu statusu solisty.
osoby wyraziste przyciągają większą uwagę, w skutek czego są lepiej zapamiętywane
osoby wyraziste są spostrzegane jako wywierające znaczniejszy wpływ społeczny i bardziej przyczyniające się do osiąganych przez grupę wyników
Każdy człowiek może być kategoryzowany na wiele sposobów.
Wyrazistość wynikająca ze statusu solisty nasila spostrzeganie danej osoby jako typowego przedstawiciela schematu.
Kontrast i asymilacja
Efekt asymilacji – przesunięcie oceny w kierunku informacji kontekstowej, dodatni kontekst ja podwyższa, ujemny obniża.
Efekt kontrastu – odsunięcie oceny od informacji kontekstowej, dodatni kontekst obniża ocenę, ujemny ją podwyższa.
Model włączania i wyłączania – jeżeli oceniany obiekt jest choćby trochę wieloznaczny, ta sama informacja kontekstowa może spowodować efekt asymilacji, jeżeli zostanie włączona w reprezentację (umysłowy obraz) ocenianego obiektu bądź tez efekt kontrastu, jeżeli powoduje wyłączenie części reprezentacji ocenianego obiektu, albo staje się kryterium oceny.
O czym decyduje to czy zadziała efekt asymilacji czy kontrastu:
najważniejszym wyznacznikiem wyłączenia i włączenia jest wielkość różnicy między obiektem ocenianym a obiektem stanowiącym kontekst. Jeżeli różnica jest mała – asymilacja, jeżeli duża – kontrast.
wspólna bądź odmienna kategoryzacja obiektu ocenianego i kontekstowego – jeżeli obiekt oceniany jest kategoryzowany jako przynależący do tego samego rodzaju, co obiekty kontekstowe –efekt asymilacji, jeżeli obiekt oceniany i kontekstowy są klasyfikowane do kategorii odmiennych – efekt asymilacji
efekt asymilacji działa częściej – polega na biernym „wlaniu się” kontekstu do reprezentacji ocenianego obiektu, kontrast natomiast jest rezultatem aktywnego przeciwstawiania się wpływom kontekstu przez oceniający podmiot
Wpływ stanów emocjonalnych
Dobry nastrój ułatwia przychodzenie na myśl pozytywnych treści i podwyższa wiele ocen.
Skutki nastroju mają charakter asymetryczny – pozytywny z reguły podnosi oceny, wpływy złego nastroju SA natomiast słabsze i mniej konsekwentne. Dzieje się ta dlatego, ponieważ ludzie chcą wyjść z negatywnego nastroju i podejmują różne zabiegi, które mają im w tym pomóc np. pomagają innym, wygłaszają pozytywne opinie.
Kiedy jesteśmy w pozytywnym nastroju, pozytywnym sądom sprzyja zarówno automatyczna aktywizacja godnych z nim treści, jak i świadome kontrolowane wysiłki ukierunkowane na utrzymanie nastroju, W wypadku złego nastroju automatyczne skojarzenia sprzyjają formułowaniu negatywnych sądów, natomiast świadome wysiłki na rzecz jego poprawienia skłaniają do formułowania sądów raczej pozytywnych.
Kiedy działa heurystyka „jak to czuję” – ocena oparta na nastroju:
Posługiwanie się przez ludzi nastrojem jako źródłem informacji działa dopóty, dopóki źródło to nie zostanie zdyskredytowane w roli podstawy trafnych sądów.
globalny, niespecyficzny charakter oceny
w warunkach wymuszających pobieżne przetwarzanie informacji
Ludzie w dobrym nastroju bardziej pobieżnie przetwarzają informacje. W negatywnym odwrotnie.
Ucieleśnienie
Szczególnym rodzajem kontekstu są stany ciała osoby przetwarzającej informacje. Ucieleśnienie to wpływ stanów ciała na przetwarzanie informacji – jest zjawiskiem powszechnym zarówno podczas przebiegających na bieżąco interakcji społecznych, jak i myślenia o nieobecnych osobach, czy obiektach, ma charakter automatyczny i bezwiedny – stanowi przejaw impulsywnego funkcjonowania ludzkiego umysłu.
Ekspresja dowolnej emocji ułatwia przetwarzanej związanej z nią informacji np. ekspresja zdziwienia i smutku ułatwia zapamiętywanie słów wypowiadanych w sposób zgodny z tymi emocjami.
Kiedy opisujemy sobie mało znanego człowieka trzymając kubek z gorąca woda oceniamy go bardzie ciepło, niż kiedy trzymamy szklankę z lodem.
Płynność przetwarzania
Płynność przetwarzania decyduje o tym, co uważamy za ładniejsze/ bardziej efektywne. Na płynność przetwarzania ma wpływ:
prototypowość obiektu
symetryczność
wyodrębnienie się figury z tła
prymowanie
efekt ekspozycji - im częściej spotykany jest bodziec, tym bardziej go lubimy
Heurystyki jako formułowanie sądów
Heurystyka – uproszczona reguła myślenia pozwalająca na formułowanie sądów bez analizy większości informacji, na których sąd powinien się opierać. jest to, w przeciwieństwie do algorytmów, metoda prosta, zawodna, choć zwykle skuteczna metoda rozwiązywania problemów.
Heurystyka dostępności
Polega na ocenie częstości lub prawdopodobieństwa zdarzeń na podstawie łatwości, z jaką przychodzą nam na myśl ich przykłady, czyli egzemplarze. Zwykle prowadzi do formułowania trafnych ocen, ponieważ zdarzenia częste są bez trudu dostępne pamięciowo. Czasami jednak heurystyka ta bywa myląca, ponieważ nie wszystkie dostępne pamięciowo informacje dotyczą zdarzeń częstych. Heurystyka dostępności prowadzi do wzrostu wpływu wywieranego na nasze sądy przez zdarzenia łatwo przypominane (choć niekoniecznie częste), a więc dramatyczne, konkretne i wyraziste, niedawne, często omawiane i lokalnie dominujące – wiele ludzi boi się latać samolotem, choć jest znacznie więcej wypadków samochodowych.
Heurystyka zakotwiczenia – dostosowania
Polega na tym, że oceniając jakąś wartość liczbową (liczbę przypadków, częstość, prawdopodobieństwo) obieramy za punkt wyjścia łatwo dostępną, na przykład podawaną przez innych, liczbę, a następnie modyfikujemy ją stosowanie do kontekstu i własnej wiedzy. Modyfikacja jednak zwykle jest niewystarczająca i sąd zostaje przesunięty w kierunku owej pierwszej liczby, która ogranicza jego zakres, ta jak kotwica ogranicza zakres ruchu statków.
Błąd fałszywej powszechności – przecenianie stopnia rozpowszechnienia naszych poglądów i zachowań jest łącznym efektem heurystyki dostępności i zakotwiczenia.
Heurystyka reprezentatywności
Polega na ocenie przynależności obiektu do kategorii (klasy, rodzaju) na podstawie jego podobieństwa do typowych jej egzemplarzy (czyli stopnia, w jakim są one reprezentatywne dla kategorii). Heurystyka dostępności stanowi sensowny sposób odpowiadania na ważne pytania. Problem polega na tym, że odpowiadanie na nie jedynie na podstawie podobieństwa prowadzi do ignorowania ważnych informacji, jeżeli nie maja one związku z reprezentatywnością, nawet gdy są silnie związane z rzeczywistym prawdopodobieństwem zdarzeń.
Ponieważ heurystyka reprezentatywności opiera się na podobieństwie, prowadzi do poszukiwania przyczyn zdarzeń w zdarzeniach do nich podobnych – przejawem jest poszukiwanie ważnych przyczyn dla ważnych zdarzeń.
Złudzenie mądrości wstecznej - im bardziej staramy się wytłumaczyć jakieś zdarzenie, tym bardziej zdaje się nam ono prawdopodobne, pojawia się poczucie „z góry to wiedziałem” – pojawiające się po jakimś zdarzeniu przekonanie, że jeszcze przed zaistnieniem tegoż wiedziało się o jego nieuchronności.
Heurystyki jako zastępniki
Ludzie często posługują się jakąś prostszą i łatwiejszą do pozyskania informacją jako zastępnikiem informacji właściwej, szczególnie gdy ta jest trudna lub niemożliwa do uzyskania.
Ludzie bardziej zmotywowani do przetwarzania informacji posługują się głębszymi, bardziej przemyślanymi wersjami heurystyk, podczas gdy mniej zmotywowani wykorzystują łatwiejsze i bardziej powierzchowne ich odmiany.
Heurystyki jako adaptacje
Przetarg między wysiłkiem a dokładnością – opinia, że większy wysiłek wkładany w sformułowanie sądów lub decyzji skutkuje ich większą dokładnością i odwrotnie.
W rzeczywistości jednak, wybory intuicyjne okazują się lepsze od przemyślanych, posiadanie zaś mniejszej liczby informacji prowadzi do większej trafności sądów.
Gigerenzer i współpracownicy – heurystyki są szybkimi i oszczędnymi sposobami podejmowania decyzji. Jeśli heurystyczna zasada podejmowania decyzji jest trafna ekologicznie, czyli pasuje do otoczenia, to dana heurystyka ma charakter adaptacyjny (polepsza przystosowanie) i może być skuteczniejsza od przemyślanego przetwarzania informacji.
Opcja podpowiedziana – heurystyka, która polega na tym, że dostosowujemy się do z góry narzuconej opcji.
System impulsywny i refleksyjny
System impulsywny – składa się z elementów skojarzonych na mocy podobieństwa i współwystępowania, ich aktywizacja ma charakter rozchodzącej się w pamięci fali pobudzenia. Dzieła zawsze, szybko, bez intencji i nie pochłania zasobów poznawczych, aczkolwiek cechuje się sztywnością.
System refleksyjny – obejmuje elementy połączone relacjami semantycznymi, które wyrażane są zdaniami składającymi się na deklaratywny, ujęty w słowa system wiedzy, rządzący się zasadą wewnętrznej zgodności. Może być czasowo wyłączony, umożliwi negację, rozważanie, czy coś jest prawda, czy fałszem, oraz reprezentowanie przyszłości.
Zachowanie może być skutkiem zarówno działania refleksyjnego (wtedy wynika z rozumowania i decyzji opartej na ocenie wartości oraz prawdopodobieństwa jego przewidywanych skutków), jak i impulsywnego (wtedy wynika z aktywizacji systemu behawioralnego).
Schemat behawioralny to skojarzeniowa zbitka zawierająca samo zachowanie, typowe warunki, w jakich się ono pojawia, i jego typowe konsekwencje. Jest on częścią systemu impulsywnego, ale jego aktywizacja stanowi bezpośredni prekursor zachowania także wtedy, kiedy wynika ono z działania systemu refleksyjnego.