Rozdział 9 - Pomocność i prospołeczność
Zachowanie pomocne - działanie ukierunkowane na spowodowanie jakiejś korzyści innego człowieka.
Charakter materialny - ofiarowanie datku
Charakter biologiczny - oddawanie krwi
Charakter psychiczny - wsparcie w nieszczęściu
Prospołeczność - pojęcie ogólniejsze od pomagania, działanie ukierunkowane na korzyści pozaosobiste (dobro innych ludzi, społeczności, ogółu), np. troska o środowisko naturalne.
Altruizm - pojęcie mniej ogólne od pomagania, szczególny rodzaj zachowania pomocnego, który albo nie przynosi żadnych korzyści samemu sprawcy, albo wręcz przynosi mu straty (brak motywacji egoistycznej).
Skąd bierze się dobro: teorie pomocności (dlaczego pomagamy?)
a)decyzyjny model interwencji kryzysowej
- udzielenie pomocy wymaga spełnienia 5 warunków, a do zaniechania pomocy wystarczy brak spełnienia zaledwie 1 warunku
- warunek 1 - zauważenie zdarzenia - można zdarzenia nie dostrzec, bądź odwrócić wzrok (rośnie w przypadku pośpiechu lub pochłonięcia innymi sprawami)
- warunek 2 - zinterpretowanie sytuacji jako kryzysowej - czyli takiej, w której drugiemu człowiekowi pilnie potrzebna jest pomoc (im bardziej niejasna jest jakaś sytuacja, tym bardziej jej rozstrzygnięcia szukamy w zachowaniu innych, niewiedza wielu - sytuacja w której świadkowie jakiegoś, być może krytycznego zdarzenia stwierdzają, że nic się nie stało na podstawie wzajemnego obserwowania swojego braku reakcji; zjawisko obojętnego przechodnia -im większa liczba świadków przygląda się jakiemuś krytycznemu zdarzeniu, tym mniejsza jest szansa udzielenia pomocy jego ofierze zjawisko zanika zwykle, gdy sytuacja jest jednoznaczna i nie sposób jej zinterpretować inaczej jak wypadku, gdy świadkowie się znają, bądź wiedzą, że będą mogli porozmawiać po interwencji oraz gdy ofiara domaga się udzielenia jej pomocy; rozproszenie odpowiedzialności - nacisk na podjęcie działania rozkłada się na więcej osób, co powoduje zmniejszenie poczucia odpowiedzialności za podjęcie działania - zjawisko narasta wraz z kosztami udzielania pomocy i wzrostem liczby świadków krytycznego zdarzenia).
-warunek 3 - przyjęcie osobistej odpowiedzialności za pomoc ofierze krytycznego zdarzenia
-warunek 4 - stwierdzenie przez świadka czy ma odpowiednie kompetencje do udzielenia pomocy
-warunek 5 - decyzja o podjęciu działania (strach przed ośmieszeniem, który słabnie gdy świadkowie mogą przedyskutować ze sobą zdarzenie, uzgodnić jego znaczenie, ustalić działanie zaradcze, itd.)
Większość tych decyzji jest podejmowanych błyskawicznie, a niektóre mają zwykle zautomatyzowany charakter.
b)teorie pobudzenia
-model pobudzenia - bilansu - do udzielenia pomocy w sytuacji kryzysowej motywuje nas spostrzeganie jej jako skutecznego sposobu na usunięcie nieprzyjemnych emocji związanych z cudzym nieszczęściem.
- 3 główne twierdzenia modelu:
*zaobserwowanie cudzych kłopotów wywołuje u obserwatora pobudzenie emocjonalne, które rośnie wraz z natężeniem, jednoznacznością i czasem trwania tych kłopotów, a maleje wraz ze wzrostem dystansu oddzielającego świadka od osoby nękanej kłopotami
*pobudzenie wywołane cudzymi kłopotami i im przypisywane jest nieprzyjemne dla obserwatora który stara się je zredukować tym bardziej, im jest ono silniejsze
*obserwator krytycznego zdarzenia wybiera taki sposób redukcji przeżywanego przez siebie pobudzenia który działa najszybciej i wywołuje największy jego spadek przy stosunkowo najkorzystniejszym bilansie zysków i strat
-model ten uwzględnia 2 rodzaje kosztów - związane z udzieleniem pomocy i jej zaniechaniem
*koszty związane z udzielaniem pomocy - straty: czas, wysiłek, narażenie się na niebezpieczeństwo; zyski: przyrost poczucia własnej skuteczności, podziw innych
*koszty związane z zaniechaniem pomocy - charakter osobisty: samoobwinianie się; charakter empatyczny: cierpienie z powodu cierpienia ofiary, której się pomogło
- koszty udzielenia i zaniechania pomocy są małe -zmienność reakcji, których rodzaj zależeć będzie od tego co obserwator uważa w danych warunkach za obowiązującą normę
-koszty udzielenia pomocy są duże( np. czas, wysiłek, ośmieszenie), a jej zaniechania małe - obserwator nie podejmuje interwencji, ignoruje potrzebę pomocy lub jej zaprzecza, opuszczając sytuację kryzysową
- koszty udzielenia pomocy są małe, a jej zaniechania duże(np. perspektywa dalszych kontaktów z ofiarą) - najbardziej prawdopodobne podjęcie przez obserwatora bezpośredniej interwencji
- oba rodzaje kosztów są duże - obserwator podejmuje interwencję pośrednią I(np. dzwoni po specjalistę), albo zmienia subiektywną definicje sytuacji w taki sposób, aby koszty zaniechana pomocy wydawały się małe ( reinterpretacje występują częściej - zaprzeczanie wartości osoby która jest ofiarą, pozbywanie się z nią osobistej odpowiedzialności)
Dovidio - postępowanie w sytuacji kryzysowej silniej zależy od wielkości kosztów udzielania niż zaniechania pomocy. ( koszty zaniechania decydują wtedy gdy koszty udzielenia są małe np. narażenie życia na niebezpieczeństwo nie skłoni nas do udzielenia pomocy nawet gdy koszty zaniechania są wysokie; wyjątek :działanie impulsywne, np. skoczenie w płomienie)
- zyski i koszty udzielania i zaniechania stanowią zaletę (w tym samym języku teoretycznym można opisać i wyjaśnić działanie bardzo różnych czynników), jaki i wadę (w złożonych sytuacjach społecznych trudno przewidzieć co okaże się większym kosztem z powodu zaniechania pomocy-lęk przed agresorem czy wyrzuty sumienia)
- ograniczenie modelu - przyjęcie założenia o jednorodnie egoistycznym charakterze pobudzenia emocjonalnego (przykrość odczuwana przez świadka może wynikać z empatii, a pomoc nie musi prowadzić tylko do poprawienia własnego stanu emocjonalnego; pobudzenie empatyczne można zredukować wyłącznie przez poprawę stanu ofiary, natomiast własne cierpienie można zredukować albo pomagając, albo uciekając z sytuacji
c)teorie norm
-tłumaczy pomaganie innym jako skutek ulegania normom społecznym, czyli społecznie uzgodnionym, a uwewnętrznionym przez jednostkę nakazom i zakazom dotyczącym pożądanego i niepożądanego zachowania w określonej sytuacji społecznej.
-normy:
*opisowe - dotyczą tego jak się w danej sytuacji postępuje, czyli jak postępuje większość ludzi, a ich motywujący wpływ na zachowanie może mieć źródło w dostarczaniu przez nie dowodów, że normatywny sposób działanie jest skuteczny i korzystny
*powinnościowe- mówią co człowiek w danej sytuacji powinien robić, jakie postępowanie jest społecznie pożądane i moralnie słuszne, a ich motywujący wpływ na zachowanie może mieć źródło w sankcjach społ i własnego sumienia.
Postępowanie zgodnie z normą prowadzi do słabej reakcji (pozytywnej), a łamanie normy do silnej reakcji (negatywnej). Normy stają się normami dopiero wtedy gdy towarzyszy im poczucie obligacji do ich spełnienia oraz lęk przed ich złamaniem.
-wyjaśnienie normatywne -pomocność jest skutkiem ulegania normom nakazującym pomaganie innym, te normy to:
*norma odpowiedzialności społecznej -oczekiwanie i nakaz pomagania tym osobom, których losy zależą od naszych działań (ta zależność nasila pomoc nawet jeżeli nie odnosi się z tego korzyści materialnych, jeżeli niezbyt osobę której pomagamy lubimy, kiedy dowie się o naszej pomocy w odległej przyszłości lub wcale się o niej nie dowie; skłonność do pomagania jest słabsza w kulturze indywidualistycznej oraz wtedy gdy osoba której pomagamy jest winna tej sytuacji lub budzi antypatię)
*norma wzajemności - oczekiwanie i nakaz pomagania osobom, które nam pomogly w przeszłości (3 reguły szczegółowe : nakaz pomagania i czynienia przysług innym, nakaz przyjmowania cudzej pomocy i nakaz odwzajemniania się przysługą za przysługę); odwzajemnianie nie zależy od stopnia sympatii, ale od intencji osoby świadczącej pierwsza przysługę
-wyjaśniania zachowań prospołecznych w kategorii norm nasuwa kilka problemów:
*trudno ogólnymi normami wyjaśnić indywidualne zróżnicowanie ludzkiego zachowania
*wymienione normy są bardzo ogólne i jednostka może nie dostrzegać związku między nimi a wymogami działania w konkretnej sytuacji, w które mogą być uwikłane normy o wzajemnie sprzecznych konsekwencjach
*w tej samej sytuacji może działać kilka norm o sprzecznych implikacjach i dopiero po fakcie możliwa jest decyzja która z norm faktycznie zadziałała
Schwartz: norma osobista, czyli poczucie osobistej obligacji moralnej do postępowania w określony sposób w określonej sytuacji, czyli jest to konkretyzacja jakiejś ogólnospoł normy, której spełnienie pozwala na odczucie moralnego zadowolenia z samego siebie.(przeszkadza tu: zaprzeczenie własnej odpowiedzialności za spełnienie normy w danej sytuacji).
Cialdini, Kallgren, Reno: głównym czynnikiem decydującym o wpływie normy na zachowanie jest to, czy zostanie ona zaktywizowana w danej sytuacji czy też nie (eksperyment ze śmieceniem); jeżeli w danej sytuacji różne normy dyktują odmienne sposoby postępowania to zachowanie człowieka jest kontrolowane przez tę normę, która została ostatnio zaktywizowana (wprowadzenie zaktywizowanej normy następuje jednak wtedy gdy wiąże się z małymi kosztami, inaczej może wystąpić np zaprzeczanie odpowiedzialności).
d)teorie ewolucjonistyczne:
-Hamilton: teoria dostosowania łącznego -pomaganie krewnym z poświęcaniem własnego życia włącznie jest w istocie zachowaniem mającym na celu propagację własnych genów, tyle że nie bezpośrednio (reprodukcja własna), a pośrednio (reprodukcja bliskich krewnych)
*prawo Hamiltona K < pz, czyli K to koszty zachowania altruistycznego, p to współczynnik pokrewieństwa między altruistą i odbiorcą, z to zysk odbiorcy . Prawo to pozwala przewidywać występowanie altruizmu
*przewidywania wynikające z teorii: ludzie częściej pomagają krewnym niż obcym, a tym pierwszym -tym bardziej im bliżej są spokrewnieni, na co istnieje wiele dowodów w świecie zwierząt; rola pokrewieństwa jest znacznie większa przy aktach pomocy typu wybór między życiem a śmiercią, niż wybór komu wyrządzić mała przysługę; w sytuacjach drobnej przysługi najczęściej pomagamy najmłodszym i najstarszym, a w przypadku pomocy w przetrwaniu pomagamy bardziej odbiorcy im jest młodszy.
Pokrewieństwo jest odległą czy ostateczną przyczyną pomocności natomiast bliskość emocjonalna jest przyczyną bliską i stanowi przynajmniej częściowy mechanizm psychologiczny, na mocy którego pokrewieństwo nasila pomocność.
Im bardziej pewne pokrewieństwo z babcią/dziadkiem tym silniejsza więź i skłonność do opieki nad wnuczką czy wnukiem.(np. wnuki czują się zwykle bardziej związani z rodzicami matki niż ojca, ponieważ istnieje niepewność ojcostwa).
-Trivers: teoria altruizmu wzajemnego - pomaganie innym osobnikom własnego gatunku jest korzystne dla pomagającego o ile jest odwzajemnione (altruizm wzajemny jest uwarunkowany zarówno genetycznie, jak i normami kulturowymi - występuje nie tylko u ludzi ale także u zwierząt). Altruizm wzajemny występuje np. w społecznościach łowiecko-zbierackich, gdzie prawie zawsze zwycięscy myśliwi dzielą niemal cała zdobycz między członków własnej grupy.
Wizja człowieka jako egoisty maksymalizującego własne zyski jest niestety widoczna również w teoriach dot. Pomocności i prospołeczności. Jest ona najmniej widoczna w decyzyjnym modelu pomagania, choć i tutaj nieudzielenie pomocy jest bardziej prawdopodobne od jej udzielenia.
Wyznaczniki pomocności, czyli kiedy pomagamy?
a)obecność i postępowanie innych-wywiera decydujący wpływ na zachowanie jednostki
-obecność biernych obserwatorów może hamować pomoc człowiekowi w potrzebie (poprzez takie zjawiska jak np. rozproszenie odpowiedzialności, niewiedzę wielu oraz naśladowania w wyniku modelowania)
-obecność modeli może także nasilić pomoc (w przypadku zaobserwowania innej, prospołecznie postępującej osoby)
-naśladowanie pomaganie może występować „na żywo”, jak i z telewizji (zarówno dorośli, jak i dzieci)
-można także wpływać na prospołeczność jako dawca nagród i kar (czyli pomaganie jest po części zachowaniem wyuczonym, które nasila się pod wpływem nagród, a zanika pod wpływem kar)
b)właściwości biorcy pomocy - skłonność do pomagania osobom bardziej od nas uzależnionym (jednak nawet silnie uzależniona od nas osoba niewiele uzyska pomocy, jeśli krytyczna sytuacja w jakiej się znalazła jest jej dziełem)
-chętniej pomagamy osobom lubianym niż nielubianym i każdy czynnik nasilający atrakcyjność człowieka, nasila też skłonność do pomagania mu
c)relacje między dawcą, a biorcą pomocy - istnieje większa skłonność do pomagania osobom podobnym do nas, co może wynikać z większej sympatii do tej osoby, jak i z faktu, że dobro takich osób może być traktowane jak własne (Reykowski - teoria regulacyjna osobowości - regulator ludzkiego postępowania to przestrzeń semantyczna, w której obiekty blisko siebie położone tym zbliżone są reakcje emocjonalne, behawioralne i poznawcze człowieka w stosunku do tych obiektów; struktura ja- im bliżej niej znajduje się reprezentacja innego obiektu, tym skłonni jesteśmy przypisywać własności zbliżone do naszych i tym bardziej stany tego obiektu motywują nas do postępowania w określony sposób)
-badania Reykowskiego wykazały, że skłonność pomagania innym uzależniona jest od względnej siły zaabsorbowania sobą i drugim człowiekiem (np. osoby skoncentrowane na sobie i cechujące się krańcowo niską lub wysoką samooceną są mniej prospołeczne od osób nieskoncentrowanych na sobie)
-Karyłowski=> 2 typy motywacji mogące leżeć u podstaw pomocności:
*motywacja endocentryczna(skierowana do wewnątrz) - tendencja do pomagania innym po to, by polepszyć swoje samopoczucie
*motywacja egzocentryczna(skierowana na zewnątrz)- tendencja do pomagania innym po to, by polepszyć ich samopoczucie
Karyłowski wykazał, że przewaga jednej motywacji nad drugą zależy u osób dorosłych od oddziaływań wychowawczych ich rodziców w dzieciństwie.
-związki międzyludzkie:
*oparte na wspólnocie(silne, powiązanie własnego ja z reprezentacją innej osoby) - związki trwałe, oparte na poczuciu osobistej odpowiedzialności za stan zaspokojenia potrzeb partnera, podejmowaniem decyzji na podstawie konsensusu i bez rejestracji indywidualnych wkładów partnerów w osiągane wyniki (cechują członków rodzin, przyjaciół itd.)
*oparte na wymianie(przelotne, nie powiązanie własnego ja z reprezentacją innej osoby)- nie przyjmujemy osobistej odpowiedzialności za losy i samopoczucie partnera, a wzajemne stosunki są oparte na wymianie dóbr z silnym podkreśleniem odwzajemnienia w krótkim czasie
-rodzaj związku silnie wyznacza zachowania prospołeczne
*związki oparte na wspólnocie - silnie oczekujemy pomocy, a brak pomocy spotyka się z negatywną reakcją, oczekiwanie wdzięczności w długim czasie
*związki oparte na wymianie- mniejsze oczekiwanie pomocy, mniej negatywna reakcja za brak pomocy, wdzięczność oczekiwana w krótkim czasie
-chętniej pomagamy członkom grupy własnej, o której mówimy „my” niż obcym (większe poczucie odpowiedzialności, utożsamianie dobra grupy z własnym, uwikłanie normy wzajemności w kontakty z członkami grupy
-poszerzanie kategorii „my” i włącznie w nią zróżnicowanych osób nasila prospołeczność
d)właściwości osoby pomagającej
-pomocność nasilana jest przez empatię (rozumianą jako afektywny stan wynikający z rozpoznania emocji drugiego człowieka i doświadczania własnych uczuć zgodnych z jego emocjami, albo jako cecha polegająca na skłonności do przeżywania takich stanów)
-uczucie wydajnie nasilające pomaganie to poczucie winy (pomaganie jako sposób na odkupienie win)
-nasilenie pomagania powoduje wstyd (różnica między wstydem a poczuciem winy => poczuciu winy towarzyszy koncentracja na konkretnych, złych postępkach, podczas gdy wstyd jest globalną reakcją na poczucie bezwartościowości własnej osoby; poczuciu winy towarzyszy próba konstruktywnego zaradzenia własnym złym działaniom, a wstydowi raczej próba ucieczki lub obrócenie gniewu przeciw innym)
-nastrój pozytywny podnosi szanse pomagania innym wtedy kiedy wywołany jest sukcesem, jak i np. oglądaniem wesołego filmu (jest tak dlatego, że aktywizowane są pozytywne kategorie interpretacyjne, świat wydaje się przyjemniejszy, a ludzie bardziej zasługujący na pomoc); zależy nam na utrzymaniu dobrego nastroju stąd wzrost nastroju hamuje takie formy pomagania które mogłyby zepsuć nastrój, a nasila takie formy pomocy które mogą podtrzymać nastrój
-nastrój negatywny aktywizuje kategorie oznakowane negatywnie co często powoduje hamowanie skłonności do pomagania, jednak może nastąpić także wzrost prospołeczności, dlatego, że pomaganie jest stosunkowo prostą i często stosowaną techniką wychodzenia z negatywnego nastroju i wchodzenia w dobry humor (spadek prospołeczności pod wpływem złego nastroju zanotowano u dzieci, zaś wzrost u dorosłych, bo dorośli wiedzą ze pomoc innym może poprawić humor
*nie każdy rodzaj złego nastroju nasila pomaganie, zjawisko to dotyczy sytuacji tj: (1) pomaganie jest łatwe i nie wymaga dużego wysiłku (2) można wierzyć, że pomoc poprawi humor wykonawcy (3) niedostępne są inne formy poprawienia złego nastroju (4) początkowy zły nastrój jest niezbyt silny
6.Reagownie na pomoc
a) 3 czynniki decydujące o wdzięcznej lub niechętnej reakcji biorcy na pomoc to: (1)zagrożenie dla samooceny , (2)zagrożenie dla sprawiedliwej wymiany oraz (3)reaktancja
*(1)pomoc innego człowieka może wspierać naszą samoocenę (jesteśmy lubiani, otoczeni przyjaciółmi) lub jej zagrażać (jesteśmy bezsilni , niekompetentni); o faktycznych skutkach pomocy dla samooceny decyduje działanie cech biorcy i dawcy pomocy oraz sytuacji w której dochodzi do pomocy; pomoc przyjaciół może być bardziej bolesna od pomocy nieznajomych-tylko wtedy, gdy porażka jest widziana jako niedostatek własnej inteligencji, a nie skutek braku szczęścia; decydujące znaczenie na skutek pomocy ma zachowanie pomagającego
*(2)przekonanie, że nie będziemy w stanie odwzajemnić się dawcy powoduje unikanie jego pomocy i bardziej negatywne reakcje na jej ofertę lub przejawy; podobnie pozytywne reakcje na pomoc nasilane są świadomością, że w przeszłości pomogliśmy pomagającemu
*(3)reaktancja - jeżeli nieproszona pomoc traktowana jest jako próba wymuszenia na nas wzajemności, a tym samym ograniczeniu naszej wolności i swobody wyboru, reagujemy na nią z niechęcią i pragnieniem wywikłania się z takiego kontaktu, czasem przez pospieszne i dysproporcjonalne odwdzięczenie się z „nadpłatą”