OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
JULIANE KOKOTT
przedstawiona w dniu 28 lutego 2008 r.(1)
Sprawa C‑164/07
James Wood
przeciwko
Fonds de garantie
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez tribunal de grande instance de Nantes (Francja)]
Dyskryminacja ze względu na przynależność państwową - Artykuł 12 ust. 1 WE - Obywatelstwo Unii Europejskiej - Odszkodowanie dla ofiar przestępstw popełnionych za granicą - Uregulowanie krajowe przyznające takie odszkodowanie tylko własnym obywatelom
I - Wprowadzenie
1. Niniejszy wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy kwestii dyskryminacji ze względu na przynależność państwową przy przyznawaniu państwowego odszkodowania dla ofiar przestępstw. Analogiczną problematyką Trybunał zajmował się już w sprawie Cowan(2).
2. Odmiennie niż w sprawie Cowan, w niniejszej sprawie nie chodzi o odszkodowanie dla ofiar przestępstw popełnionych na terytorium krajowym. Wprost przeciwnie: do Trybunału zwrócono się tym razem z pytaniem o wymogi prawa wspólnotowego w odniesieniu do przepisu krajowego danego państwa członkowskiego, który przewiduje odszkodowanie na rzecz ofiar przestępstw popełnionych również za granicą, niemniej jednak takie odszkodowanie przyznawane jest wyłącznie obywatelom tego państwa członkowskiego.
II - Ramy prawne
A - Uregulowania wspólnotowe
3. Artykuł 12 ust. 1 WE stanowi:
„W zakresie zastosowania niniejszego traktatu i bez uszczerbku dla postanowień szczególnych, które on przewiduje, zakazana jest wszelka dyskryminacja ze względu na przynależność państwową”.
4. Zgodnie z art. 17 dyrektywy Rady 2004/80/WE z dnia 29 kwietnia 2004 r. odnoszącej się do kompensaty dla ofiar przestępstw(3) (zwanej dalej „dyrektywą 2004/80”):
„Korzystniejsze przepisy
Niniejsza dyrektywa nie stanowi przeszkody dla państw członkowskich w takim zakresie, w jakim takie przepisy będą zgodne z niniejszą dyrektywą, do:
a) wprowadzenia lub utrzymania przepisów korzystniejszych dla ofiar przestępstw lub wszelkich innych osób dotkniętych przestępstwami;
b) wprowadzenia lub zachowania przepisów w celu kompensaty dla ofiar przestępstw popełnionych poza ich terytorium, lub dla wszelkich innych osób dotkniętych takimi przestępstwami, z zastrzeżeniem warunków, które państwa członkowskie mogą w tym celu określić”.
B - Uregulowania krajowe
5. Artykuł 706‑3 francuskiego code de procédure pénale (kodeksu postępowania karnego) stanowi:
„Każdy, kto doznał szkody wynikłej z czynu umyślnego lub nieumyślnego stanowiącego przestępstwo ma prawo do pełnego odszkodowania za szkody na osobie po spełnieniu następujących przesłanek:
1. […]
2. […]
3. Osoba poszkodowana ma obywatelstwo francuskie. W braku obywatelstwa francuskiego, gdy czyny popełnione zostały na terytorium krajowym a osoba poszkodowana jest:
- bądź obywatelem państwa członkowskiego Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej;
- bądź, z zastrzeżeniem umów międzynarodowych, legalnie zamieszkiwała [na terytorium Francji] w czasie popełnienia tych czynów lub złożenia wniosku.
- […]”.
III - Okoliczności faktyczne i postępowanie przed sądem krajowym
6. James Wood jest obywatelem brytyjskim, mieszkającym od ponad dwudziestu lat we Francji. Ze swoją partnerką, obywatelką francuską ma troje wspólnych dzieci, które również posiadają obywatelstwo francuskie.
7. Jedno z dzieci, córka Helena Wood, zginęła w wypadku samochodowym w 2004 r. w Australii, podczas pobytu na stażu.
8. Rodzina Wood zwróciła się w związku z tym do commission nantaise d'indemnisation des victimes d'infractions (komisji do spraw wypłaty odszkodowań ofiarom przestępstw) w Nantes (zwanej dalej „komisją do spraw wypłaty odszkodowań”) z wnioskiem o wypłatę odszkodowania z tytułu szkód majątkowych i niemajątkowych poniesionych na skutek śmierci Heleny Wood.
9. Matce i rodzeństwu zostało przyznane prawo do odszkodowania, którego wysokość została ustalona w ugodzie z właściwym Fonds de garantie (funduszem gwarancyjnym).
10. Fundusz gwarancyjny odmówił natomiast wypłaty odszkodowania ojcu zmarłej, ponieważ nie spełnia on przesłanek określonych w art. 706-3 code de procédure pénale. Zgodnie z tym przepisem, jeżeli zdarzenie powodujące szkodę miało miejsce za granicą, prawo do odszkodowania przysługuje wyłącznie obywatelom francuskim. Ponieważ J. Wood, w przeciwieństwie do pozostałych członków rodziny, nie posiada obywatelstwa francuskiego, prawo to mu nie przysługuje. Takie prawo przysługiwałoby mu tylko wówczas, gdyby wypadek jego córki wydarzył się we Francji.
11. J. Wood wniósł w związku z tym w dniu 11 stycznia 2007 r. do komisji do spraw wypłaty odszkodowań przy tribunal de grande instance w Nantes pozew przeciwko Fonds de garantie. W uzasadnieniu swego pozwu powołuje się on na art. 7 traktatu EWG, który zakazuje wszelkiej dyskryminacji ze względu na przynależność państwową.
12. Dyskryminacja przejawia się, według niego, w tym, że nie zostało mu przyznane odszkodowanie na rzecz ofiar, takie samo, jakie otrzymali jego partnerka i dzieci będący obywatelami francuskimi, wyłącznie z tego powodu, że nie posiada on obywatelstwa francuskiego, mimo że od ponad dwudziestu lat mieszka, pracuje i płaci podatki we Francji.
IV - Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym i postępowanie przed Trybunałem
13. Postanowieniem z dnia 16 marca 2006 r. komisja do spraw wypłaty odszkodowań przy tribunal de grande instance w Nantes zawiesiła postępowanie i zwróciła się do Trybunału z następującym pytaniem prejudycjalnym:
„Czy z punktu widzenia ogólnej zasady niedyskryminacji ze względu na przynależność państwową, ustanowionej w art. 7 Traktatu Rzymskiego, postanowienia art. 706‑3 francuskiego code de procédure pénale są zgodne z prawem wspólnotowym w sytuacji wykluczenia uprawnienia obywatela państwa członkowskiego - mającego miejsce zamieszkania we Francji, ojca dziecka będącego obywatelem francuskim, które zmarło poza granicami kraju - do odszkodowania wypłacanego przez Fonds de garantie wyłącznie z racji jego obywatelstwa?”.
14. W postępowaniu przed Trybunałem, poza powodem i pozwaną w sprawie przed sądem krajowym, uwagi pisemne i ustne przedstawili rząd francuski i Komisja. Ponadto uwagi na piśmie przedstawiły rządy włoski i portugalski.
V - Ocena
A - Dopuszczalność wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym
15. Zanim przejdę do analizy pytania prejudycjalnego, na wstępie muszę krótko poruszyć dwa aspekty dopuszczalności wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym.
1. Interpretacja pytania prejudycjalnego
16. Pytanie prejudycjalne odnosi się do art. 7 traktatu EWG. Niemniej zasada niedyskryminacji ze względu na przynależność państwową znajduje się tymczasem w mającym identyczne brzmienie art. 12 ust. 1 WE. Artykuł 12 ust. 1 WE ma zastosowanie do niniejszej sprawy ratione temporis. W niniejszej opinii będę odnosić się zatem do art. 12 ust. 1 WE.
17. W świetle brzmienia pytania prejudycjalnego należy ponadto celem wyjaśnienia przypomnieć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem, Trybunał nie jest właściwy do rozstrzygania w postępowaniu prejudycjalnym na podstawie art. 234 WE w przedmiocie zgodności przepisu prawa krajowego z prawem wspólnotowym. Może jednak przedstawić sądowi krajowemu wszystkie elementy wykładni prawa wspólnotowego, umożliwiające mu ocenę tej zgodności przy wydawaniu orzeczenia w toczącej się przed nim sprawie(4).
18. W konsekwencji pytanie prejudycjalne należy interpretować w ten sposób, że dotyczy ono wykładni art. 12 ust. 1 WE.
2. Legitymacja komisji do spraw wypłaty odszkodowań do wystąpienia z pytaniem prejudycjalnym.
19. Ponadto możnaby sobie postawić pytanie, czy komisja do spraw wypłaty odszkodowań, która zwróciła się do Trybunału z niniejszym wnioskiem o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, stanowi w ogóle sąd uprawniony do wniesienia takiego wniosku w rozumieniu art. 234 WE. W tym względzie odsyłam jednak do opinii w sprawie Cowan, w której rzecznik generalny Lenz, przedstawiając szczegółowe uzasadnienie, trafnie stwierdził, że tego rodzaju podmiot należy uznać za sąd w rozumieniu art. 234 WE.(5) Argumentował on, że taka komisja stanowi niezawisłą instancję, która została powołana do rozstrzygania sporów dotyczących roszczeń o odszkodowanie na rzecz ofiar. Komisja ta została powołana na podstawie ustawy, jej jurysdykcja jest przymusowa, a rozstrzygnięcia zapadają w drodze stosowania norm prawnych, w szczególności code de procédure pénale.
3. Opinia tymczasowa
20. W konsekwencji wniosek komisji do spraw wypłaty odszkodowań przy tribunal de grande instance w Nantes o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym jest dopuszczalny.
B - Ocena merytoryczna pytania prejudycjalnego
21. Przedmiotem niniejszego wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym jest pytanie, czy art. 12 ust. 1 WE należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu danego państwa członkowskiego, które przyznaje odszkodowanie dla ofiar przestępstw popełnionych za granicą wyłącznie obywatelom tego państwa członkowskiego i w związku z tym odmawia przyznania tego odszkodowania obywatelowi innego państwa członkowskiego zamieszkującego na terytorium krajowym.
22. Przed przystąpieniem do badania wynikających z art. 12 ust. 1 WE konsekwencji dla uregulowań krajowych, należy jednak w pierwszej kolejności poddać analizie dyrektywę 2004/80.
1. Dyrektywa 2004/80 odnosząca się do kompensaty dla ofiar przestępstw
23. Rządy portugalski i włoski słusznie utrzymują, że odszkodowania na rzecz ofiar przestępstw popełnionych poza terytorium państwa członkowskiego nie są zharmonizowane. Istnieje wprawdzie akt prawny, a mianowicie dyrektywa 2004/80, w odniesieniu do kompensaty dla ofiar przestępstw. Artykuł 17 tej dyrektywy stwierdza jednakże, że dyrektywa nie stanowi przeszkody dla państw członkowskich do wprowadzenia lub utrzymania przepisów w celu kompensaty dla ofiar przestępstw popełnionych poza ich terytorium lub dla wszelkich innych osób dotkniętych takimi przestępstwami.
24. Z tej kompetencji państw członkowskich oba rządy wywodzą, że z prawa wspólnotowego nie wynikają żadne wymogi wobec wewnętrznych uregulowań państw członkowskich w tej dziedzinie. Takiego wniosku nie można jednak wywieść z kompetencji państw członkowskich.
25. Bowiem również w zakresie przysługujących im kompetencji państwa członkowskie muszą wykonywać swoje uprawnienia z poszanowaniem prawa wspólnotowego(6). Dlatego też poniżej należy zbadać, czy a jeżeli tak, to jakie wymogi wynikają z zasady niedyskryminacji przewidzianej w art. 12 WE.
2. Zakres stosowania zasady niedyskryminacji
26. Artykuł 12 WE zakazuje w zakresie zastosowania traktatu wszelkiej dyskryminacji ze względu na przynależność państwową. Poniżej należy więc w pierwszej kolejności zbadać, czy okoliczności sprawy mieszczą się w zakresie zastosowania traktatu.
27. Wśród sytuacji, które należą do zakresu stosowania prawa wspólnotowego, znajdują się zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału i te, które dotyczą wykonywania podstawowych swobód gwarantowanych w traktacie, w szczególności sytuacje należące do zakresu swobody przemieszczania się i przebywania na terytorium państw członkowskich przewidzianej w art. 18 WE(7).
28. Niniejsza sprawa należy zatem do zakresu zastosowania traktatu bądź z tego względu, że J. Wood przeniósł się do Francji i tam prowadzi działalność gospodarczą, bądź dlatego że jako obywatel Unii skorzystał ze swobody przemieszczania się.
29. Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym nie zawiera żadnych szczegółowych informacji dotyczących sytuacji zawodowej J. Wooda. Jedynie raz wskazano, że deklaruje on fakt zamieszkiwania i pracy we Francji od ponad dwudziestu lat. Niemniej nie jest bliżej sprecyzowane, czy jest on zatrudniony jako pracownik najemny, czy też prowadzi działalność na własny rachunek. Nie jest także jasne, czy twierdzenie to jest bezsporne, czy też w ten sposób przedstawiana jest jedynie argumentacja skarżącego.
30. Jeżeli informacja ta zostałaby potwierdzona, to J. Wood w chwili, w której pojawia się kwestia prawa do otrzymania odszkodowania korzystał, w zależności od rodzaju wykonywanej działalności zawodowej we Francji, albo ze swobody przepływu pracowników na podstawie art. 39 WE, albo ze swobody przedsiębiorczości na podstawie art. 43 WE.
31. Gdyby jednak w postępowaniu przed sądem krajowym miało się okazać, że J. Wood nie był czynny zawodowo, to zakres zastosowania traktatu w rozumieniu art. 12 WE stanowiłyby postanowienia traktatu dotyczące obywatelstwa Unii (art. 18 WE). Zgodnie bowiem z orzecznictwem, obywatel Unii, który skorzystał ze swego prawa do swobodnego przemieszczania się na podstawie art. 18 ust. 1, jest objęty zakresem zastosowania traktatu i może powołać się na ogólną zasadę niedyskryminacji przewidzianą w art. 12 ust. 1 WE.
32. Status obywatela Unii powinien mianowicie stanowić podstawowy status obywateli państw członkowskich, pozwalający tym spośród nich, którzy znajdują się w tej samej sytuacji, na korzystanie w dziedzinie właściwej ratione materiae oraz z zastrzeżeniem wyjątków wyraźnie w tym względzie przewidzianych, z takiego samego traktowania z punktu widzenia prawa bez względu na ich przynależność państwową(8).
33. Zadaniem sądu krajowego będzie wyjaśnienie, czy w niniejszej sprawie zakres zastosowania traktatu stanowi art. 39 WE, art. 43 WE czy art. 18 WE.
34. Niemniej w rezultacie pewne jest, że sytuacja J. Wooda należy do zakresu zastosowania traktatu i w związku z tym może się on powołać na prawo do niebycia dyskryminowanym ze względu na przynależność państwową.
3. Nierówne traktowanie
35. W związku z tym należy poniżej zbadać, czy J. Wood był dyskryminowany ze względu na swą przynależność państwową. Zdaniem funduszu gwarancyjnego, nierówne traktowanie nie ma miejsca. Uzasadnia on to między innymi tym, że J. Wood otrzymałby odszkodowanie, gdyby zrzekł się obywatelstwa brytyjskiego i przyjął obywatelstwo francuskie.
36. Zasada niedyskryminacji wymaga, zgodnie z utrwalonym orzecznictwem, aby porównywalne sytuacje nie były traktowane w różny sposób i aby różne sytuacje nie były traktowane identycznie, chyba że takie traktowanie jest obiektywnie uzasadnione(9).
37. To, że w niniejszej sprawie porównywalne sytuacje są traktowane w różny sposób staje się widoczne, jeżeli porówna się sytuację J. Wooda z sytuacją jego francuskiej konkubiny. Oboje mieszkają razem we Francji od ponad dwudziestu lat i stracili córkę wskutek przestępstwa mającego miejsce za granicą. Ze zmarłą łączy ich ten sam stosunek pokrewieństwa i w związku z tym ponieśli tę samą szkodę.
38. Z wyjątkiem obywatelstwa, J. Wood i jego konkubina nie różnią się więc w zakresie przesłanek uprawniających do otrzymania odszkodowania. Niemniej jednak odszkodowanie zostaje wypłacone jedynie konkubinie, a nie J. Woodowi.
39. W konsekwencji porównywalne sytuacje są traktowane w różny sposób. Ponieważ nierówne traktowanie wiąże się wyraźnie z kryterium obywatelstwa, ma miejsce dyskryminacja bezpośrednia. Wbrew argumentacji pozwanej dla zaistnienia dyskryminacji nieistotna jest w związku z tym okoliczność, że J. Wood mógłby uzyskać prawo do odszkodowania poprzez zmianę swojego obywatelstwa.
4. Uzasadnienie
40. Pozostaje zatem jedynie określić, czy ta dyskryminacja znajduje uzasadnienie.
41. Zróżnicowane traktowanie może być uzasadnione jedynie w przypadku, gdy opiera się na obiektywnie uzasadnionych przesłankach, niezależnych od przynależności państwowej oraz jest proporcjonalne do uzasadnionego celu realizowanego przez prawo krajowe(10).
42. Wątpliwe jest, czy uregulowanie krajowe dyskryminujące bezpośrednio ze względu na przynależność państwową, może w ogóle być uzasadnione(11). Kwestia ta nie musi być jednak rozważana w niniejszej sprawie, ponieważ - nawet jeśli przyjmie się dopuszczalność takiego uzasadnienia - w niniejszej sprawie uzasadnienie należy w rezultacie zanegować.
43. Rząd portugalski dostrzega uzasadnienie w zasadzie solidarności narodowej, z której wynikałoby, że państwo członkowskie może ograniczyć przyznawanie odszkodowań z tytułu przestępstw popełnionych poza jego terytorium do kręgu jego własnych obywateli.
44. Sam rząd francuski przyznaje, że jego zdaniem J. Wood, tak jak jego małżonka i jego dzieci, powinien był otrzymać odszkodowanie. Rząd ten nie przedstawia więc żadnego uzasadnienia dla wymogu obywatelstwa jako warunku przyznania odszkodowania.
45. Wskazuje on jednakże na obciążenia, które mogłyby wyniknąć z nieograniczonego prawa do odszkodowania na rzecz ofiar dla finansowania i całego poziomu systemu odszkodowawczego. System wypłaty odszkodowań dla ofiar przestępstw jest we Francji mianowicie bardzo szczodry i przewiduje prawo do otrzymania takiego odszkodowania w bardzo wielu sytuacjach. Tym samym odszkodowanie zostałoby wypłacone nie tylko bezpośrednim ofiarom przestępstw, lecz także ofiarom pośrednim, przy czym pojęcie ofiary pośredniej jest również interpretowane bardzo szeroko.
46. Bez wprowadzenia ograniczenia każdy obywatel innego państwa członkowskiego, który przebywa we Francji tylko krótko w celach turystycznych, mógłby żądać tam wypłaty odszkodowania na rzecz ofiar również w przypadku, gdyby w trakcie jego pobytu we Francji bliska mu osoba stała się ofiarą przestępstwa w jego kraju ojczystym lub w państwie trzecim.
47. Trybunał uznał w pewnych sytuacjach, że państwo członkowskie może uzależnić przyznanie określonych świadczeń socjalnych, które mogłyby stać się nadmiernym obciążeniem, od istnienia rzeczywistego związku między daną osobą i tym państwem(12), określonego stopnia integracji(13) lub szczególnego związania(14) ze społeczeństwem tego państwa członkowskiego. I tak przykładowo w wyroku w sprawie Bidar, w kontekście pomocy przyznawanej studentom na utrzymanie, Trybunał stwierdził, że każdemu z państw członkowskich zezwala się na czuwanie nad tym, aby przyznawanie pomocy przeznaczonej na pokrycie kosztów utrzymania studentów pochodzących z innych państw członkowskich nie stało się nadmiernym obciążeniem, które mogłoby odbić się ogólnie na całości pomocy, jaka może zostać przyznana przez to państwo.
48. Stosując odpowiednio te rozważania do niniejszej sprawy, słuszne wydaje się uzależnienie przyznania odszkodowania dla ofiar przestępstw popełnionych za granicą, w celu zapobieżenia nadmiernemu obciążeniu, od istnienia rzeczywistego związku między osobą domagającą się wypłaty świadczenia a państwem członkowskim je przyznającym.
49. Uregulowanie krajowe, które zmierza do ograniczenia wypłacania świadczeń dla ofiar przestępstw popełnionych za granicą do kręgu osób, które są w sposób rzeczywisty związane ze społeczeństwem francuskim, realizowałoby więc w pełni dopuszczalny cel.
50. Aby można było je uznać za uzasadnione, tego rodzaju uregulowanie krajowe musiałoby jednakże ponadto spełniać przesłanki proporcjonalności(15). Dany środek jest proporcjonalny, jeśli jest właściwy do osiągnięcia zamierzonego celu i nie wykracza poza to, co jest konieczne do jego osiągnięcia.
51. W tym kontekście, jeżeli chodzi o świadczenia, które nie są uregulowane przez prawo wspólnotowe, państwa członkowskie dysponują szerokimi uprawnieniami dyskrecjonalnymi w określeniu kryteriów oceny rzeczywistego związku, jednakże pod warunkiem poszanowania ograniczeń ustanowionych przez prawo wspólnotowe(16).
52. Uregulowanie krajowe, które jako warunek przyznania odszkodowania dla ofiar przyjmuje kryterium obywatelstwa - o ile w ogóle przepis o charakterze bezpośrednio dyskryminującym uznaje się zasadniczo za możliwy do uzasadnienia - nie może jednak być uzasadnione.
53. Przy utrzymaniu jedynie kryterium przynależności państwowej świadczeniobiorców, z kręgu beneficjentów wyłączone będą osoby, które z pewnością są w sposób wystarczający rzeczywiście związane ze społeczeństwem francuskim. Osoba taka, jak J. Wood, który mieszkał i pracował we Francji przez dwadzieścia lat, jest bezspornie - jak poza tym przyznaje również rząd francuski - w sposób wystarczająco zintegrowany ze społeczeństwem francuskim, co wyklucza odmowę przyznania mu odszkodowania na rzecz ofiar. Tego rodzaju środek nie może osiągnąć zamierzonego celu.
54. Jako kryterium w celu ustalenia rzeczywistego związku ze społeczeństwem francuskim może jednak służyć miejsce zamieszkania zainteresowanego(17). Integrację świadczeniobiorcy z danym społeczeństwem państwa członkowskiego można wykazać poprzez ustalenie, że zamieszkiwał on przez pewien czas w tym państwie członkowskim(18). W konkretnym ujęciu taki wymóg miejsca zamieszkania na terytorium krajowym, a w szczególności wymagany okres zamieszkiwania, musiałby jednak również przestrzegać zasady proporcjonalności(19).
55. Taki wymóg miejsca zamieszkania nie byłby sprzeczny również z tezami wyroku Trybunału w sprawie Cowan.
56. U podstaw wyroku w sprawie Cowan leżał przepis prawa francuskiego uzależniający przyznanie odszkodowania na rzecz ofiar od wymogu, aby poszkodowany był posiadaczem karty rezydenta lub był obywatelem państwa, które zawarło z Francją umowę dwustronną.
57. I.W. Cowan przyjechał do Francji jako turysta i stał się tam ofiarą przestępstwa. Ponieważ pobyt I.W. Cowana pozostał zakwalifikowany jako pasywna swoboda przemieszczania się, sporne uregulowanie krajowe wchodziło w zakres zastosowania traktatu w rozumieniu art. 12 WE. Trybunał stwierdził, że gdy uregulowanie krajowe danego państwa członkowskiego uzależnia przyznanie odszkodowania w przypadku osób nieposiadających obywatelstwa tego państwa od wymogu, aby posiadały one kartę cudzoziemca - innymi słowy, aby zamieszkiwały na terytorium krajowym - chociaż obywatele tego państwa nie muszą spełniać tego warunku, to stanowi to nieuzasadnione nierówne traktowanie(20).
58. Z tego wyroku nie wynika jednak, że również w niniejszej sprawie wymóg miejsca zamieszkania byłby sprzeczny z prawem wspólnotowym.
59. Bowiem „rzeczywisty związek” między obywatelem i państwem istniał w sprawie Cowan już z innego powodu. Wystarczające powiązanie z Francją wynikało w tamtej sprawie z okoliczności, że przestępstwo miało miejsce na terytorium francuskim, a Cowan był bezpośrednią ofiarą przestępstwa. Ponieważ w tym względzie „rzeczywisty związek” został już stworzony, przyznanie odszkodowania nie mogło zostać uzależnione od istnienia kolejnego rzeczywistego związku w postaci wymogu miejsca zamieszkania.
60. Natomiast z uwagi na to, że w okolicznościach faktycznych, takich jak leżące u podstaw sprawy Wood, rzeczywisty związek nie został stworzony poprzez miejsce popełnienia przestępstwa, należałoby tu wziąć pod uwagę, inaczej niż w sprawie Cowan, dopuszczalność wymogu miejsca zamieszkania.
5. Wnioski tymczasowe
61. Odmowa przyznania odszkodowania na rzecz ofiar ze względu na przynależność państwową nie znajduje uzasadnienia.
VI - Wnioski
62. W świetle powyższych rozważań proponuję Trybunałowi udzielenie odpowiedzi na pytanie prejudycjalne w sposób następujący:
Artykuł 12 ust. 1 WE należy interpretować w ten sposób, że państwo członkowskie nie może uzależniać przyznania państwowego odszkodowania w odniesieniu do przestępstw popełnionych poza jego terytorium osobom zamieszkującym na jego terytorium od wymogu, aby posiadały one obywatelstwo tego państwa członkowskiego.
1 - Język oryginału: niemiecki.
2 - Wyrok z dnia 2 lutego 1989 r. w sprawie 186/87 Cowan, Rec. s. 195.
3 - Dz.U. L 261, s. 15
4 - Zobacz. jedynie wyroki: z dnia 23 marca 2006 r. w sprawie C‑237/04 Enirisorse, Zb.Orz. s. I‑2843, pkt 24; z dnia 3 maja 2001 r. w sprawie C‑28/99, Verdonck i in., Rec. s. I‑3399, pkt 28; z dnia 15 grudnia 1993 r. w sprawie C‑292/92 Hünermund i in., Rec. s. I‑6787, pkt 8.
5 - Opinia rzecznika generalnego Lenza z dnia 6 grudnia 1988 r. w sprawie 186/87 Cowan, Rec. s. 195, pkt 7. Trybunał w swoim, ww. w przypisie 2, wyroku w sprawie Cowan, przyjął w sposób dorozumiany dopuszczalność przedłożenia pytania przez taką instytucję.
6 - Zobacz wyroki: z dnia 18 grudnia 2007 r. w sprawie C‑101/05 Skatteverket, Zb.Orz. s. I‑11531, pkt 19; ww. w przypisie 2 w sprawie Cowan, pkt 19.
7 - Zobacz wyroki: z dnia 11 września 2007 r. w sprawie C‑318/05 Komisja przeciwko Niemcom, Zb.Orz. s I‑6957, pkt 126; z dnia 11 września 2007 r. w sprawie C‑76/05 Schwarz i Gootjes-Schwarz, Zb.Orz. s I‑6849, pkt 87; z dnia 23 października 2007 r. w sprawie C‑11/06 Morgan, Zb.Orz. s I‑9161, pkt 23; z dnia 12 lipca 2005 r. w sprawie C‑403/03 Schempp, Zb.Orz. s. I‑6421, pkt 18; z dnia 2 października 2003 r. w sprawie C‑148/02 Garcia Avello, Rec. s. I‑11613, pkt 24; z dnia 24 listopada 1998 r. w sprawie C‑274/96 Bickel i Franz, Rec. s. I‑7637, pkt 15.
8 - Zobacz m.in. wyroki: ww. w przypisie 7 w sprawie Komisja przeciwko Niemcom, pkt 125; z dnia 23 marca 2004 r. w sprawie C‑138/02 Collins, Rec. s. I‑2703, pkt 61; ww. w przypisie 7 w sprawie Garcia Avello, pkt 22 i 23; z dnia 11 lipca 2002 r. w sprawie C‑224/98 D'Hoop, Rec. s. I‑6191, pkt 28; z dnia 20 września 2001 r. w sprawie C‑184/99 Grzelczyk, Rec. s. I‑6193, pkt 31.
9 - Zobacz wyroki: z dnia 12 września 2006 r. w sprawie C‑300/04 Eman i Sevinger, Zb.Orz. s. I‑8055, pkt 57; z dnia 10 stycznia 2006 r. w sprawie C‑344/04 IATA i ELFAA, Zb.Orz. s. I‑403, pkt 95; ww. w przypisie 7 w sprawie Garcia Avello, pkt 31.
10 - Wyroki: z dnia 15 marca 2005 r. w sprawie C‑209/03 Bidar, Zb.Orz. s. I‑2119, pkt 54; z dnia 15 września 2005 r. w sprawie C‑258/04 Ioannidis, Zb.Orz. s. I‑8275, pkt 29; ww. w przypisie8 w sprawie D'Hoop, pkt 26; ww. w przypisie 7 w sprawie Bickel i Franz, pkt 27; ww. w przypisie 7 w sprawie Garcia Avello, pkt 31.
11 - Na teoretyczną dopuszczalność uzasadnienia również w przypadku dyskryminacji bezpośredniej wskazują w szczególności wyroki: z dnia 6 czerwca 2002 r. w sprawie C‑360/00, Rec. s. I‑5089, pkt 33; z dnia 12 maja 1998 r. C‑85/96 Martínez Sala, Rec. s. I‑2691, pkt 64; z dnia 2 października 1997 r. w sprawie C‑122/96 Saldanha i MTS, Rec. s. I‑5325, pkt 26 i nast. oraz z dnia 20 marca 1997 r. w sprawie C-323/95 Hayes, Rec. s. I‑1711, pkt 24. Przeciwko takiej możliwości przemawiają tezy wyroków: z dnia 20 października 1993 r. w sprawach połączonych C‑92/92 i C‑326/92 Phil Collins i.in., Rec. s. I‑5145, pkt 32; z dnia 13 lutego 1985 r. w sprawie 293/83 Gravier, Rec. 1985, s. 593.
12 - Wyżej wymienione w przypisie 8 wyroki: w sprawie D'Hoop, pkt 38; w spawie Collins, pkt 67.
13 - Wyroki: ww. w przypisie 7 w sprawie Morgan, pkt 43; ww. w przypisie 10 w sprawie Bidar, pkt 56 i 57.
14 - Wyrok z dnia 26 października 2006 r. w sprawie C‑192/05, Zb.Orz. s. I‑10451, pkt 34.
15 - Zobacz wyroki: ww. w przypisie 7 w sprawie Komisja przeciwko Niemcom, pkt 136; ww. w przypisie 14 w sprawie Tas-Hagen, pkt 35.
16 - Wyżej wymieniony w przypisie 14 wyrok w sprawie Tas-Hagen, pkt 36 oraz moja opinia z dnia 30 marca 2006 r. w tej sprawie.
17 - Zobacz w odniesieniu do tego kryterium również ww. w przypisie 14 moją opinię w sprawie Tas-Hagen, pkt 62 i nast.
18 - Wyżej wymieniony w przypisie 10 wyrok w sprawie Bida, pkt 59.
19 - Wyżej wymieniony w przypisie 8 wyrok w sprawie Collins, pkt 66 i 72; ww. w przypisie 14 wyrok w sprawie Tas-Hagen, pkt 36 i 37. Zobacz w tym względzie również ww. w przypisie 14 moją opinię w sprawie Tas-Hagen, pkt 63 i 64.
20 - Wyżej wymieniony w przypisie 2 wyrok w sprawie Cowan, pkt 10.