BEZKRÓLEWIA I ELEKCJE

prymas

BEZKRÓLEWIE → SEJM → SEJM → SEJM ↓

-konfederacja KONWOKACYJNY ELEKCYJNY KORONACYJNY

kapturowa - kaptur (konfederacja - przesłuchania - koronacja, przysięgi

- interrex prymas generalna) - układanie pactów - ustawy czasu bezkról.

(państwo na zewnątrz ) - sądy kapturowe konwentów - potwierdzenie praw

administracja - viaitim

przygotowanie elekcji

SEJM, SEJMIKI

przedstawiciele sejmików → izba poselska

1493r. < SEJM WALNY

Rada Królewska → Senat przewodniczy marszałek, ogół

szlachty z danej ziemi

70 sejmików po 1569r. - 24 na Litwie

1. Sejmik przedsejmowy - król, legat królewski zwołuje : instrukcje dla wybranych na sejm, wskazówki: „pełna moc”, ograniczone, warunkowe

2. Sejmik generalny (do XVIIw. potem sesje narodów został tylko generał pruski) - senatorowie i posłowie danego województwa ustalają politykę na sejm

3. Sejmik elekcyjny (urzędy sądowe ziemskie)

zwoływał wojewoda → kandydaci na urzędy, rzadko bo dożywotnie

4. Sejmik kapturowy od 1572r. - wojewódzki

5. Sejmik deputacki od 1578r. (wybór deputatów do T.K.)

6. Sejmik relacyjny - po obradach sejmowych i relacja

7. Sejmik gospodarski:

• lauda

• repartycja podatków

• wybór poborców

• podatki wojskowe

• zaciąg żołnierza powiatowego

• komisarzy do Trybunału Stanowego

Lauda → sprawy ogólnopaństwowe (wojsko, podatki, bezpieczeństwo)

• zatwierdzał sejm i odrzucał też

SEJM → zwyczajny (ordynaryjny): 6 tyg., nadzwyczajny (ekstraordynaryjny): 2 tyg + ew. prolongacja → przedłużenie, ale zgoda wszystkich

→ IZBA POSELSKA (170) w tym 48 z Litwy

• synody prowincjonalne → pozwolenie duchownym na podatki

• Sąd sejmowy (coś jak generał)

• ABLEGACI

→ KRÓL

• edykty dot.: miast królewskich, Żydów, lenn, chłopów królewskich, górnictwa

→ SENAT (140)

• abpi i bpi katoliccy

• wojewodowie

• kasztelanowie

• ministrowie: marszałek wielki i nadworny, kanclerz i podkanclerzy, podskarbi z Polski i Litwy → po Unii Lubelskiej

(poza: hetman i podskarbi nadworny)

!! sejm rokoszowy (np.: rokosz lwowski 1537r)

!!! sejm konny (np.: konfederacja gołąbska 1673r) - demokracja wojenna, viritim

(p.c. by co 3 lata sejm był konny → u Augusta III /1733/)

IZBA POSELSKA → reprezentacje sejmików ziemskich (senatorzy też wybierali)

→ potem już nie → województwa 6 posłów, ziemie - 2, bardzo małe - po 1 pośle

→ 1569r → bardzo dużo posłów z P.Królew. → nieustalana liczba

poł. XVIw - indywidualizacja : STRAWNE

LIBERUM VETO → pierwsze poseł upicki Wł. Siennicki

1652r - prolongata

1669r - w trakcie

1688r - przed wyborem marszałka

ograniczenia sejmu:

• jednomyślność

• instrukcja

LIMITACJA (sisto activitatem) → zawieszenie obrad, do uzgodnienia stanowisk

Niedojście i zerwanie sejmu = wszystkie (nawet uchwalone) konstytucje nie wchodzą

→ limitacja sejmików → same się zbierały, nie musiał król !! WIĘKSZOŚCIĄ

- ostatni sejm 1736r za Sasów → wzrasta znaczenie SEJMIKÓW ZIEMSKICH

- kompetencje skarbowe i wojskowe odebrała sejmikom konstytucja 1717r

• 1573 - 1763 (190 lat) → 53 sejmy bez na 150 = 1/3

konfederacja → generalna (osobno dla Korony i WKL)

• generalność (marszałek konfederacji + konsyliarze)

• regimentarze → dowódcy wojsk

• walna rada z marszałkiem konfederacji (mogła: podatki, sądy)

• większość głosów !!! pod węzłem konfederacji → SEJMY

• zakazane w 1717r

senator → podkomorzy → starosta → chorąży → sędzia → stolnik → podczaszy → podsędek → podstoli → cześnik → łowczy → wojski → pisarz → miecznik

URZĘDY CENTRALNE → MINISTROWIE

→ marszałek wielki koronny

• zarząd dworem, mistrz ceremonii

• ceny żywnościowe w Koronie

• sądownictwo karne Korony

• ARTYKUŁY MARSZAŁKOWSKIE (na sejmie) - karne, bezpieczeństwo w miejscu sejmików

• Straż marszałkowska

• Marszałek NADWORNY → zastępca

→ kanclerz i podkanclerzy (1 duchowny + 1 świecki)

• sprawy zagraniczne i wewnętrzne (kompetencje)

• od 1504r badanie sprzeczności z prawem aktów królewskich

• METRYKA KORONNA → księgi kanclerskie i podkanclerskie (metryka litewska)

• Przewodnictwo sądom asesorskim

• Polityka zagraniczna na zachód → konflikty Korony

• Polityka do Rosji → kanclerz litewski

→ podskarbi koronny i nadworny

• zarząd skarbem królewskim

• podskarbi nadworny → zastępca + wydatki na króla i dwór

• kontrolował ich sejm

→ hetman wielki koronny

• dowódca wojsk z ramienia króla (w 1503)

• regimentarze → tymczasowi zastępcy hetmana

→ hetman polny

• zastępca → z dowódcy obrony potocznej

• dożywotnia (od 1581r)

• ARTYKUŁY HETMAŃSKIE → przepisy wojskowo-sądowe

• Gdy WOJNA =

• Karać śmiercią

• Kandydaci do nobilitacji, nagrody

• Rezydenci (Stambuł, Jassy, Bukareszt, Bakczysaraj)

• nie wchodzili do senatu → ale praktycznie: łączenie urzędów

→ u. referendarza (pocz. XVIw)

• duchowny i świecki

• prowadzenie spraw w sądach królewskich

• od 1569r → w senacie, głos doradczy

URZĘDY LOKALNE → prestiż

1/ starosta w XVI - XVIIIw → dożywotni, dochód

→ funkcje wykonują jego zastępcy (burgrabia, sędzia grodzki, podstarości)

2/ INCOMPATIBILITAS:

a/ kanclerz + starosta, wojewoda lub kasztelan = ∅

b/ wojewoda lub kasztelan + starosta ≠ w tym samym okręgu

c/ 2 x starostwa grodowe ≠ ∅

3/ Sprzedaż urzędów → wszystkie:

• król, królowe, dygnitarze dworscy

• szlify oficerskie też

WOJSKO

1. Pospolite ruszenie - za niestawiennictwo konfiskata dóbr

→ ostatni raz w 1656r; okazowania → przeglądy

2. Wojska zaciężne → w Polsce niezbyt się przyjęły

A/ obrona potoczna na pd-wsch: 1500 - 3000 ludzi na koszt Korony

B/ wojsko kwarciane → (3500 - 4000 ludzi), dochód z królewszczyzn ¼ - potem na artylerię, Skarb Rawski (deputaci szlacheccy pod podskarbim)

C/ wojsko komputowe - od poł. XVIIIw

D/ żołnierz powiatowy → sejmiki, „siła obrony domowej”

3. Wybrańcy ( z 20 łanów - wybraniec) → 2300 ludzi

→ od Stefana Batorego: piechota łanowa → łan wybraniecki wolny od pańszczyzny

4. Kozacy (ataman podporządkowany staroście czerkaskiemu)

→ kozacy rejestrowi (od 1578r) → reszta poddaństwo

5. Flota - Komisja Morska 1568 - 72r

→ wojna o Inflanty, KAPROWIE: „listy przypowiednie”, ośrodek to Puck → sprzeciw Gdańska

→ Zygmunt August, Władysław IV → próba floty, gówno

6. Żołnierz łanowy od 1655r (1 chłop z 5, 10, 15 lub 20 łanów lub 1 z 25 - 50 dymów w miastach); autorament narodowy → „koła jeneralne”

7. Regimenty cudzoziemskie

8. Reforma 1717r: 24.200 = 18.000 + 6.200, budżet

9. Wojska prywatne „milicje” → wojny prywatne 1700 - 1701 Radziwił vs. Sapieha

SKARB

1/ Dochody skarbu nadwornego w 1632r

• mennica (1 zł = 30 groszy); dwa systemy (Pruski) 1528r - ujednolicenie

• żupy, kopalnie olkuskie

• niektóre cła → często w dzierżawę

• część królewszczyzn

• (pocz. XVI o zwrot królewszczyzn, 1504r jako „zastaw z dzierżawy”, zakaz zastawów, musiała być zgoda sejmu i senatu)

• Zygmunt Stary - spoko, od 1562 - 63 egzekucja dóbr → większość po 1504 wraca; „stare sumy” → dopiero w 1588 (Z III W) umorzenie po „czterech żywotach”

2/ Skarb Rawski (w Rawie Mazowieckiej 1569) - kwarta (naprawdę 1/5)

→ deputaci szlacheccy + kontrola podskarbiego

3/ Podatki:

• łanowe (2 gr - szlachcic, 4 gr - duchowny; od chłopa - poradlne)

• pobór (nadzwyczajne - 30 gr/ łan) → dupla → trypla

• szos

• akcyza (1 % towaru sprzedanego)

• szelężne (1/10 szeląga od napojów)

• hiberna (wojsko w zimie - dla króla i na kościoły)

• pogłówne żydowskie

• czopowe → od produkcji piwa i wina

KRÓLEWSZCZYZNY

Starostwa

• grodowe

• niegrodowe (w dzierżawę - teutariusz)

Wielkie dochody → 3/5 dla króla, ale uchylali się

Nadania:

• czasowe

• dożywotnie

• dożywocia gołe („chleb zasłużonych”) - bez opłat

1509r → większe starostwa w Koronie → EKONOMIE - zarząd podskarbiego nadwornego , na króla przechodzą spowrotem

Reforma finansowa 1717r → stałe podatki

W Koronie : pogłówne generalne, hiberna, ¼, pogłówne żydowskie

W.K.L. : pogłówne generalne + podatki pośrednie

→ zerwanie z uzależnieniem od zrywanych sejmów

→ wojsko sumy od podatników (uprawnienia egzekucji)

→ kontrola skarbu pospolitego → SEJM (komisja skarbowa, Trybunał Skarbowy lub radomski)

WYDATKI: wojsko, diety poselskie, poselstwa zagraniczne, nagrody

SZKOLNICTWO

1/ Odrodzenie:

• szkoły średnie dla szlachty /1519 Kolegium Lubrońskiego/

• GIMNAZJA /poł. XVI/

• Jezuici

2/ Uniwersytety:

• uniwersytet krakowski → matma, astronomia

• 1544r uniwersytet w Królewcu

• 1579r Akademia w Wilnie → Stefan Batory

• 1594r Akademia Zamojska

LENNA

1/ Prusy Książęce → 1466r „pan i dziedzic Prus”

a/ sekularyzacja Prus 1525r → Prusy Książęce jako lenno

• po wymarciu linii Albrechta → inkorporacja

• hołd w Krakowie; książe-senator

b/ 1611r - Zygmunt Waza → Hohenzollernowie BRANDENBURSCY

c/ 1657r → traktaty welawsko-bydgoskie

→ odstąpienie od sojuszu ze Szwecją → zerwanie lenności

d/ 1701r → Królestwo Pruskie

2/ Inflanty → Zakon Kawalerów Mieczowych , ale sekularyzacja

a/ sekularyzacja 1561r i protektorat Zygmunta Augusta

→ „układ wileński” → Gotard Kettler /Kurlandia + Semigalia/

b/ od 1569r → KONDOMINIUM Polski i Litwy

c/ namiestnik króla /własny sejm, władze krajowe, prawa, przywileje, sądy/

d/ 1598r → zbliżenie ustroju do Korony

- województwo, sejmiki, urzędy, dochody (raz Korona, raz WKL)

e/ 1629r → Inflany Szwedzkie i Polskie /wojny inflanckie/

f/ Kurlandia do III rozbioru

→ XVIIIw książę + ustalał car

SĄDOWNICTWO

1/ Sąd ziemski - sędzia, podsędek, pisarz (wybierani) → upadek w XVIIw.

2/ Sąd grodzki

• sędzia grodzki (mianowani przez starostę) → sprawnie, sprawy karne, cywilne

• urząd grodzki, księgi sądowe (wpisy wieczyste) - w XVIIw

• sąd podkomorski - brak zmian

3/ Trybunał Koronny

a/ 1523r - apelacja → Król zalany odwołaniami

• król

• sądy wiecowe (w województwach II instancji i znów do króla)

• sąd ostatniej instancji na rok w województwie w 1563r (zaległości)

b/ 1578, 1581 TK - wyroki ostateczne - król zrzeka się sądownictwa najwyższego

• dla Małopolski - wiosna, lato → Lublin /apelacje od sądów: ziemskich, grodzkich i podkomorskich/

• dla Wielkopolski - jesień, zima → Piotrków

• 1585r - Prusy

c/ 27 deputatów szlacheckich + 6 duchownych (z prezydentem) = 33; marszałek

• ponowny wybór po 4 latach

d/ szlachcic - szlachta

duchowny - iudicium mixtuum (pół na pół) „regestr ariański”

XVIIw → wzrost kompetencji; czasem uchylane wyroki → sąd sejmowy, nadworny, Trybunał następny

4/ Sąd sejmowy (pierwsza i ostatnia instancja)

→ król, przewodniczący: marszałek wielki koronny

→ asesorzy → wszyscy senatorowie

→ od 1588r → + 8 z izby poselskiej

1. obrona majestatu → bez króla

2. zdrada stanu

3. nadużycia finansowe wyższych urzędników

4. gwałty na sejmach, w TK

5. najcięższe zbrodnie szlachty

6. sprawy cywilne dotyczące skarbu państwa

prejudykaty (przypadki nie przewidziane); usunięcie urzędnika → opozycja w oskarżenie, kasacje innych wyroków

5/ Sądy nadworne

a/ ASESORIA → apelacje od sądów marszałkowskich, referendarskich (poł. XVIw)

→ z kanclerzem

→ asesorzy = regenci kancelarii, referendarze, 1 sekretarz królewski

• sprawy o dobra i dochody królewskie

• sprawy miast na prawie niemieckim z władzą państwową, szlachtą, kościołem

• sprawy mieszczanie - miasto → wypierała sąd 6 miast (zanika poł. XVII)

odwołania do sądu relacyjnego (król + senatorzy), który też sprawy cerkwii i lenn

b/ SĄD MARSZAŁKOWSKI - dwór i okolice → w rezydencji króla, sprawy karne

c/ SĄD REFERENDARSKI (loco sędziego nadwornego) od 1507r - XVIw

• sąd dominalny króla (chłopi z królewszczyzn), walczył z wyzyskującymi starostami

6/ Inne sądy szlacheckie

a/ kapturowe i konfederackie

• kolegialność, tryb przyspieszony → stan wyjątkowy bez króla

→ konfederacja kapturowa → sądy kapturowe → apelacja do sądu konfederackiego generalnego

→ generalność konfederacji → sąd konfederacki generalny

b/ polubowne = kompromisarskie (arbitrzy stron + superarbiter)

c/ dominalne (sąd zamkowy) podstarości /burgrabie/ lub pan (ale sąd miejski lub grodzki w ciężkich)

• prawa niemieckiego + zwyczaj + ordynacje panów

7/ Sądy miejskie

1. sądownictwo prawa niemieckiego

2. miasta królewskie → w zależności od przywilejów

3. miasta prywatne → decyduje pan

4. Apelacje:

1. Sąd wyższy na zamku królewskim

2. Zamiast sądów wyższego prawa niemieckiego → sądy panów dominialnych (prywatne) oraz → sądy starostów (królewszczyzny)

3. Duże miasta królewskie → ASESORIA

1/ Charakterystyka prawa sądowego

• prawo stanowe

• recepcja prawa rzymskiego tylko w mieście → przejęto część Constitutio Criminalis Carolina 1532 (karne)

• spisy i zbiory praw

• różnice w prawie ziemskim (kary kompozycyjne, proces skargowy) i miejskim (kary na ciele i życiu; proces inkwizycyjny)

2/ Korona - prawo niemieckie, prawo ziemskie

- Litwa - statuty litewskie

- Ruś - statut wołyński (II statut litewski), potem III S.L. po polsku

- Prusy Królewski - prawo chełmińskie, korektura 1532r (prawo polityczne + prawo sądowe)

• prawo ormiańskie, żydowskie, bartnicze, wojskowe, górnicze

OSOBY, RZECZY, SPADEK, ZOBOWIĄZANIA

1/ zdolność prawna i do czynności prawnych:

- XVIw: lata sprawne → mężczyzna 15/ kobieta 12

- XVIIw: 16/ 14 (od 24 lat dojrzały)

- Prawo miejskie - chłopak 14, roztropne 21 lat

Osoby prawne → biskupstwa, kapituły, klasztory, miasta, gromady (własne łąki, pastwiska, lasy)

Cudzoziemcy → zakaz nabywania nieruchomości, 1589r nakaz sprzedaży tego co mieli

• ograniczenia zdolności prawnej i do cz. pr. - dobry szlachcic, król

• 1589r - małżeństwo; 1631r - dobra dziedziczne; 1641r - wyjazd zagraniczny

• ustawy amortyzacyjne godzące w Kościół (XVIw)

• 1635r - zakaz alienacji ziemi na rzecz kościoła (inter vivos, mortis causa, odpłatnie i darmowo)

• ograniczenia zakonników: spadek i nie może sam zarządać: ½ krewny + ½ zakonnik (gdy służba wojskowa → musi sprzedać)

2/ Małżeństwo i rodzina.

A/ obowiązkowo w kościele (1577 - po soborze trydenckim)

• małżeństwa potajemne - legalizacja 1741r w kościele

• oświadczenie woli → proboszcz ; 2 świadków

• brak rozwodów, unieważnienie (zawarte vis, error, zawarte nieformalnie i inne przeszkody zrywające: brak świadomego oświadczenia woli, nierówność stanowa - nieświadomie, brak formy, furiosi) poza tym nierozerwalne

• przeerwanie wspólnoty (zgoda obu stron lub orzeczenie sądu) - separatio a mensa et toro, stała lub czasowa

• ograniczenia swobody chłopów → zgoda pana → opłata KUNICA (skóry kun), choć formalnie (1511) ich śluby są wolne

Przeszkody zrywające:

• brak świadomego oświadczenia woli (vis, error, furiosi, różnica stanu)

• brak formy oświadczenia woli lub proboszcza

• impotencja

• trwające małżeństwo

• brak chrztu

• święcenia duchowne, zakonne

• porwanie kobiety

• pokrewieństwo: proste, boczne do 4 stopnia

Przeszkody wzbraniające:

• różne wyznanie

• dalsze pokrewieństwo

b/ stosunki majątkowe między kobietą i mężczyzną

• intercyza → co w WYPRAWIE; wysokość posagu i wiana → w księgi sądowe

• obowiązek wyposażenia córek (tata, brat, wierzyciel taty)

• odrębność majątkowa (pr. Magdeburskie), wspólność (pr. Chełmińskie)

• dożywocie (użytkowanie kobiecie), dożywocie wzajemne → dopiero po śmierci na spadkobierców (na rzecz mężczyzny) bez prawa zbycia i obciążania, prawo arendy

wspólność majątkowa wg prawa chełmińskiego:

• całość i zarząd męża, bez zgody żony

• śmierć i całość na : ½ małżonek + ½ spadkobiercy

c/ stosunki dzieci - rodzice

• wydziały dla synów

• wymowa → do ksiąg wpis: mieszkanie, żywienie, opał, pogrzeb

d/ adopcja w pr. Ziemskim - do spadku (braterska → na przeżycie), do herbu (zakaz 1616r)

w pr. Miejskim - rzadko

ADOPCJA → chodzi o spadek :

• dziedziczył też u siebie

• bez nowego nazwiska

• kobieta (zgoda krewnych) , mężczyzna

!!! fatalna pozycja bękartów, zakaz legitymacji przez ślub rodziców

do 1578r miał to prawo król, potem sejm (bez nazwiska, nie dziedziczą, nie szlachcic)

e/ 1565r - inwentarz, opiekun przed przejęciem opieki przy krewnych pupila;

zakaz sprzedaży, zamiany i zastawu dóbr pupila

opiekun (skarga) mógł być zwolniony → król lub sąd

kurator dla niedojrzałych - ma lata sprawne

!! kurator - wdowy

3/ Rzeczy

a/ posiadanie - skrutynium w procesie posesoryjnym o wybicie z dóbr przed sądem grodzkim (w ciągu 1 miesiąca od gwałtu)

b/ własność (do przeniesienia konieczna inskrypcja do ksiąg)

• alodia: szlachta, mieszczanie

• lenna: przygraniczne królewszczyzny na ziemiach ruskich (bo trzeba obronę zamków)

• lenna: w latyfundiach - mani → szlachta bez praw politycznych, ziemie jako lenno, podległe swoim panom

• „prawo zakupne” na zasadach emfiteuzy dla chłopów (dziedziczenie zstępnych, dysponowanie za życia)

• !!! bez regale → ostatnie górnicze zniesione w 1576r

c/ ordynacje (statut oparty o niepodzielność i primogeniturę)

→ niepodzielność → fideikomisy : wymagały zgody Sejmu; odrębny porządek dziedziczenia; ordynacje: ołycka, nieświecka, zamojskich, klecka Radziwiłłów 1586

d/ ograniczone prawa na rzeczy cudzej

• czynsz, pańszczyzna

• renta wieczysta i wykupna / WYDERKAF/

• schyłek praw bliższości → tylko we wiochach

RENTA WIECZYSTA

Kupa kaski

Kupujący właściciel nieruchomości

/Rentier/ dochód z nieruchomości /sprzedawca, dłużnik rentowy/

czynsz płaci się wiecznie

• dłużnik nie może skupić renty

• wierzyciel nie może żądać zwrotu kaski

• stosunek NIEROZWIĄZYWALNY → na spadkobierców

e/ rozwój instytucji hipoteki (zastawu bez dzierżenia)

• ustawa o ważności zapisów z 1588r

• przy kilku właścicielach, pierwszeństwo tego kto pierwszy wpisał się we właściwej księdze (w okręgu grodzkim nieruchomości, do których był dostęp - jawność

• zapis szczegółowy

• zasada dobrej wiary i kontrola → kancelarie sądowe czy wpisy zgodne ze stanem faktycznym

f/ zastaw z dzierżeniem → zastawca i zastawnik → obaj posesjonaci

4/ Testamenty

a/ ograniczenia testowania → 1505, 1510 - nie wolno nieruchomości w testamencie

• na rzecz kościoła

• w dziedziczeniu nieruchomości przez kobiety (1/4 na córki z ojcowizny → zawsze nawet po utracie całości → wierzyciele)

b/ testamenty miejskie

• jednakowe działy dla mężczyzny i kobiety

• GERADA (córki i księża-synowie) → sprzęty, ubiory, klejnoty, kobierce i HERGEWET → odzież męska, konie zbroje i broń

• Swoboda testowania: nieruchomości, także na kościół

5/ Zobowiązania

a/ odpowiedzialność majątkowa (vadia, zastawy) → znika: łajanie, załoga

b/ rodzaje

• kupno - sprzedaż

• pożyczka z % (kościół uznaje, gdy cel handlowy), weksle - 1775r ustawa ogólnopolska (skrypty dłużne na okaziciela)

• spółki handlowe → wspólnicy - wkłady i podział równy

• umowy o dzieło → gdy braki, zwrot zadatku + kara i umowy o pracę → ochrona porzucenia przed terminem

PRAWO KARNE

1/ Podziały przestępstw:

a/ prawo ziemskie - publiczne i prywatne (przeciw osobom prywatnym)

b/ prawo wiejskie - publiczne (państwo, pan, religia, obyczaje, gromada) i prywatne

c/ prawo miejskie - ze względu na karę: publiczne i prywatne (+ mulkta = grzywna sądowa)

2/ Przestępstwo prywatne powinno pociągać represję karną

• zakaz jednania przy mężobójstwie: 1588

• nakaz skargi przy mężobójstwie → inaczej kara - główszczyzna

• przy braku krewnych - skarga posiłkowa starosty /subsydiarna/

• kary publiczne przy zabójstwie: życie, ciele lub wolności

• przy przestępstwie publicznym obok insygatora (oskarżenie z urzędu) - delator: 1588r (ten, kto oskarża - gdy nie udowodniono, on ponosi karę - TALION!!!!)

3/ Bezkarność zabicia

• infamis i banita bez glejtu

• rabuś, złodziej na gorącym uczynku

• plebejusz podający się za szlachcica (1557)

• osoba urzędowa na kimś kto gwałci pokój publiczny → tłumienie tumultów z rozkazu starosty, władz miejskich

Rezygnacja z wymiaru kary /początek zanika/ → tylko zasięście drogi

• stan wyższej konieczności → drobna kradzież nędzarzy

• cudzołóstwo samotnych i porzuconych

4/ Przestępstwa publiczne

a/ laese maiestatis

• tylko król → nie familia

b/ zdrada ojczyzny

• bunty

• z nieprzyjacielem

• poddanie zamku

• rokosz

c/ przeciw religii

• arianizm

• czary

• APOSTAZJA - Żyda na islam

d/ przeciw moralności i dobrym obyczajom

• homoseksualizm

• sodomia

• prostytucja pokątna

e/ kradzież dobra publicznego

f/ fałszowanie monety

g/ bunty i spiski (przeciw władzom miasta)

h/ przeciw pokojowi i porządkowi publicznemu (gwałty)

• napad na dom szlachcica → zabito, skrutynium + kara śmierci

• mir + kwalifikowana

• dom miejski

odróżniano: winę umyślną i nieumyślną oraz przypadek

→ zabójstwo z przypadku to tylko GŁÓWSZCZYZNA

→ bez wieży dolnej → przy zabójstwie nieumyślnym

5/ Przestępstwo prywatne

a/ przeciw życiu i zdrowiu

→ zbrodnie KRYMINALNE (UMYŚLNE) - kęsim

→ zbrodnie CYWILNE (nieumyślne) - 1 rok 6 tygodni wieży dolnej + główszczyzna

→ zbrodnie z PRZYPADKU - główszczyzna (XVIIw - orzecznictwo trybunalskie)

• zabójstwa kwalifikowane (na rodzinie) - kwalifikowana kara śmierci (czasem z infamią i konfiskatą)

• pojedynek (wyzwanie od 1588r, odpowiedź w XVIw → 60 g + ½ roku w wieży górnej) → legalny, gdy król

b/ przeciw wolności i czci

• rapt (porwanie kobiety → infamia + kara śmierci, skrutynium)

• potwarz - kalumnie /paszkwile/

c/ przeciw mieniu

• kradzież: hańbiąca, powieszenie → zwykła lub kwalifikowana(+ broń)

• fałszerstwo: hańbiące, spalenie → pieniądze, miary i wagi

d/ współudział od 1588r po równo; w praktyce zależnie od udziału

prawo ziemskie → odpowiedzialność indywidualna lub reprezentacyjna (sprawa toruńska → tumult)

6/ Wymiar kary

a/ okoliczności obciążające - stan (niższy), broń (palna), premedytacja („zły umysł”), gorący uczynek, recydywa (pr. Ziemskie = 3x, pr. Chełmińskie = 2x, kumulacja kar)

b/ okoliczności łagodzące - skrucha, przebaczenie

c/ zaostrzenie kar - koniec XVw, prewencja ogólna w końcu XVw, kary publiczne

d/ na wsi - kary lżejsze (bo ręce do roboty), ale szersza penalizacja - łączenie kar świeckich i kościelnych

e/ Kary:

kary
Kryminalne		półkryminalne (cywilne)
śmierć	mutylacyjne (nieszlachta)	wywołanie, infamia banicja: wieczysta i prosta kary na czci (pręgierz, kuna, gąsior, kłoda, dyby, chłosta) pozbawienie wolności: wieża - nie hańbiąca, więzienie - tak konfiskata majątku, ale nie dla króla kary pieniężne prywatne 1588r → szl. - szl.: 240g (broń biała) → szl. - szl.: 480g (broń palna) → nawiązka - 20 g XVI/XVIIw główszczyzna niezależnie od stryczka
→ zwykła (powieszenie) → kwalifikowana → szlachecka (ścięcie) → hańbiąca	→ odzwierciedlające - obcięcie ucha - piętnowanie - 2 palce obcięcie: krzywoprzysiężcy - ucięcie ręki - gdy na rodziców - spalenie - piroman, fałszerz

Wieża → szlachcic:

→ od 1 tygodnia do 4, 24 tygodni

→ koszty ponosi skazaniec

→ mężobójstwo → wieża dolna

→ nie hańbiąca (tylko niestawiennictwo)

XV/XVIw → konfiskaty nie dla króla: „nie może ucierpieć szlachecki stan posiadania”

Prawo wiejskie

• jednanie się przy zabójstwie

→ chłop - chłopa

• kara śmierci → praktyka: główszczyzna (100 grzywien) + kary pieniężne dla: pan, gromada, kościół lub chłosta + pokuta publiczna

• pieniężne zadośćuczynienie + przebaczenie krewnego (pokora)

• odpowiedzialność rodziców za dzieci:

• córa się puszcza → chłoszczą matkę (nie dopilnowała)

PROCES I EGZEKUCJA

1. Rodzaje:

A/ ziemski (graniczny, o zbiegłych poddanych), Formula Processus 1523r [skrócenie, odformalizowanie, apelacja, prosta egzekucja - na nieruchomościach]

B/ miejski (o czary), osobny karny z Caroliny → inkwizycyjny

C/ wiejski

D/ wojskowy

E/ we wspólnotach wyznaniowych

!!! kontumacja, kondemnata (banicja procesowa)

2. Zastępstwo procesowe:

1. Ustawowe → opiekunowie, zastępcy osób prawnych

2. Z urzędu → wg nieszawskich: gdy ktoś nie mógł sobie poradzić

3. Zawodowe (palestra) → prokuratorzy, patroni + zastępca - dependent, bogaci - brali zastępców

3. Przebieg:

1. Pozew (od 1543r też po polsku), do regestru - relacja woźnego (wokanda, rodzaje rejestrów)

→ pozew pisemny: szlachta osiadła + patrycjat miejski

→ pozew ustny: gołota + miasto i wieś

2. Termin zawity w „Fp” - drugi, czasem pierwszy → zabójstwo

3. Dylacje zwyczajne „odkłady” (sąd musi udzielić, góra 4), nadzwyczajne (zgoda stron i sądu); niestawiennictwo powoda nie powoduje jego klęski → prawo miejskie + trzeci termin + koszty niestawne

4. Dowody

• skrutynium z instygatorem (nie jest sędzią!!) → w nieobecności podejrzanego - zbliża się do procesu mieszanego, świadkowie, tortury (rzadko)

• rugi na wsi → rozbijanie solidarności, donosicielstwo

• strony same dostarczają

• aresztowania → powód + koszty utrzymania

1. trzy stadia procesu

1/ rozstrzyganie dylacji i akcesoriów (wyroki przedstanowcze - mógł mieć znaczenie, sprawy uboczne)

2/ rozpoznanie sprawy głównej: indukta (propozycja powoda) → replika (pozwany); litis contestatio

3/ dowód i wyrok stanowczy do sentencjonarza (księga: sędzia podpisuje), dekret → zapiski w sentencjonarzu, akta sprawy, wskazówki sędziów; pisarz: pełny tekst

2. środki odwoławcze

→ apelacja od 1523r między tymi samymi stronami, w zasadzie przeciw wyrokom stanowczym; wstrzymuje egzekucję (poza sprawami granicznymi)

• chłopi z królewszczyzn: ława wiejska → sąd zamkowy → sąd referendarski

• chłopi z dóbr prywatnych: ława → pan /ostatnia instancja/

→ zniesienie nagany sędziego, odrodzonej w formie mocji (nie hańbi) 1538r - wstrzymuje tylko tę sprawę

→ przegrał sędzia:

• zwrot kocza

• prywatna kara pieniężna

• nie traci urzędu

• sędzia grodzki → sąd sejmowy

• sędzia ziemski, podkomorzy → TK

→ gravamen (pozwanie sędziego, który nie przyjmuje apelacji lub mocji) → przed sąd wyższej instancji, nie wstrzymuje wykonania wyroku

→ wznowienie procesu (nowy dowód lub kasacja nowego kompletu TK: częste nadużycia)

→ male obtentum (gdy podstępnie uzyskany) przeciw kondemnacie → badał sąd i uchylał, rozpatrzenie od nowa

1. odrębny proces karny → niepełna recepcja procesu inkwizycyjnego (jawność, obrona, z urzędu też)

• inkwizycja generalna → donos i ustalenie faktu przestępstwa, okoliczności + sprawca; instygator - śledztwo; sąd uznaje za kryminalną i aresztowanie

• inkwizycja specjalna → uzyskanie przyznania się do winy

• prawo miejskie → sędzia łączył funkcje śledztwa i wyrokowania, pisemność, protokoły

1. ograniczenia prawa łaski → od TK prawo łaski króla przeszło na Sejm

→ zakaz wydawania GLEJTÓW skazanym i poddanym

4. Egzekucja (woźny, świadkowie - szlachcice)

• wyrok prawomocny

• odmowa dobrowolnego wykonania

• nie przedawnienie (3l 3m)

• z ruchomości → nieruchomości: posesjonaci;

• osobista: gołota (2 tygodnie = uznał wyrok lub dał rękojmię ≠ banicja procesowa + wieża

Wwiązanie (INTROMISJA), ew. zakład 3x (odbicie wwiązania) ← pozew przed s. Grodzki

↓

druga próba - odbicie, 6x główne → (zarządzenie rumacji)

↓

próba rumacji bez vis - odmowa → banicja

↓

4 próba → zajazd (na specjalnym roku starosty); starosta szlachtę jak na p.r.

5. Proces graniczny (w sądzie podkomorskim)

• pozew do sądu ziemskiego

• aktorat: pierwszeństwo do dowodu dla powoda

• granice z podkomorzym

6. Windykacja zbiegłych poddanych (nie przedawnia się) → LAUDA!!!

→ wg „Fp” - chodzi o odzyskanie zbiega i ponowne osadzenie na ziemi

→ między dwoma panami

7. Proces o czary, mord rytualny

8. Kierunki przemian

Prawo ziemskie	Prawo miejskie	Prawo wiejskie
kodyfikacje nieudane apelacja odformalizowanie emfiteuza w pr. Prywat. Partykularyzm Brak recepcji pr. Rzyms. → obawa absolutyzmu	odchodzenie od okrucieństw pr. Niemieckiego kodyfikacje wpływ p. rzymskiego (III SL, Korektura, FP) elementy inkwizycji niejednolite

→ w prawie miejskim i wiejskim → UŁASKAWIENIE, gdy kobieta od razu chciała wstąpić w związek małżeński WYPRASZANIE

→ także, gdy katu za pierwszym razem się nie udało

Postępowanie zaoczne → proces KONTUMACYJNY („niestanny”)

• drugi termin → zawity

• niestawienie pozwanego to KONDEMNATA (wyrok zaoczny)

• za niestawienie: kary pieniężne + banicja procesowa → brak zdolności sądowej

!! KONDEMNATKA → banicja procesowa

Proces Inkwizycyjny (w pr. Miejskim recypowana Carolina1532r)

1/ Inkwizycja generalna:

a/ donos lub inicjatywa sądu

b/ ustalenie faktu przestępstwa, okoliczności

c/ ustalenie sprawcy

d/ instygator → prowadzi śledztwo

e/ sąd uznaje sprawę za kryminalną

f/ aresztowanie podejrzanego

2/ Inkwizycja specjalna:

a/ uzyskanie przyznania się do winy → „królowa dowodów”

→ TORTURY, wolni to:

• 
  szlachta osiadła (skrutynium)

• patrycjusze i urzędnicy zawsze były przecież wyjątki...

• z tytułem doktora

• dzieci, starcy, kobiety w ciąży

3/ TORTURY uzasadnione, gdy:

• próba ucieczki

• pochwalanie przestępstwa

• znalezienie dowodów (udowodnienie sprzedaży, ukrycia)

• kontakty ze zbirami

• grożenie

• pokazanie narzędzi

• obnażanie, związanie

• posadzenie na miejscu

• tortury x 3

XVIIIw - POLSKIE OŚWIECENIE

1. Źródła prawa (ziemskiego):

A/ prawa kardynalne 1768, 1775, 1791, 1793 → sejm grodzieński

B/ Konstytucja 3 Maja 1791r

C/ Volumina Legum [1764 -80 t: VII-VIII], t: IX → 1782-92 konstytucje sejmowe

D/ diariusze, mowy poselskie, dzienniki i relacje z obrad

E/ gazety („Gazeta Narodowa i Obca” → stronnictwo patriotyczne)

F/ zbiór rezolucji RN

G/ Akt powstania 1794, uniwersały władz powstania, uchwały Rady Zastępczej Tymczasowej, Rady Najwyższej Narodowej

H/ „Zbiór praw sądowych” 1778

2. Reformy sprzed SW

A/ sejm niemy 1717r

→ unia sasko-polska na zasadzie personalności

→ reforma wojskowo-skarbowa

• 24 tys = 18 tys + 6 tys (wyszło 12 tys)

• budżet na wojsko - 10 mln złp

→ ograniczenia hetmanów

→ ograniczenia sejmików: zakaz limity, prawa zaciągu wojska i podatków poza czopowym i szelężnym

b/ reformy pijarskie

c/ projekty czartoryskich 1774

• aukcja wojska

• cło generalne

• ukrócenie liberum veto

• 2 lata kadencji sejmu

• rząd

d/ sejm konwokacyjny 1764r → mowa Andrzeja Zamojskiego /kanclerz wlk. Koron./

→ nowy regulamin sejmu: zakaz instrukcji, materie ekonomiczne i skarbowe - większością głosów, materie status (podatki) → jednomyślność

→ zniesienie lv na sejmikach elekcyjnych i deputackich

→ Komisja Wojskowa (hetman) /Korona, WKL/ i Skarbowa (podskarbi) /Korona, WKL/

→ cło generalne → zniesienie ceł wewnętrznych i myt, ujednolicenie miar, wag, monety → polepszenie

→ ograniczenia jurydyk i serwitoriatów

e/ reformy Stanisława Augusta

→ konferencja króla z ministrami, Kancelaria Wojskowa, Gabinet Królewski (sekretariat osobisty, administrowanie ekonomiami, korespondencja zagraniczna, stosunki z koś. Kat. I Rzymem, sprawy WKL)

→ komisja mennicza 1766, komisja Dobrego Porządku, kopntrola królewszczyzn

f/ prawa kardynalne z 1768r (gwarancja Rosji)

• wolna elekcja

• liberum veto i rokosz (prawo oporu)

• urzędy i ziemia dla szlachty (dożywotnio)

• władza nad chłopami (zakaz zabijania → do sądu grodzkiego)

• neminem captivibamus...

• unia z Litwą

• przywileje Prus Królewskich

• ani słowa o miastach

• limitacja sejmu (tylko 6 tygodni) - tylko jednomyślnie

• prawa dysydentów

• w sprawach ekonomicznych i państwowych decyduje sejm (przy kwestiach ekonomicznych → większością)

• hetman do Senatu

• zakaz nabywania ziemi szlacheckiej w testamentach przez kościół

• budżet

g/ sejm rozbiorowy 1773 - 75r

• 30 tys. Wojska

• reforma skarbu (cło generalne, jednolite podymne)

• KEN z pieniędzy po jezuitach 1773, kontrola Sejmu, TDKE

• Do praw kardynalnych → król tylko Polak, zakaz wyboru dzieci i wnuków panującego (gw. 3 mocarstw)

• Kompromis szlachecko-mieszczański: prawo nobilitacji mieszczanina, który zakupi dobra ziemskie za 50 tys złp, szlachcic-kupiec nie traci szlachectwa

• Podskarbi do Senatu

Delegacje sejmowe→ 1767, 1773/5 grono posłów i senatorów z prawem decydowania w imieniu całego Sejmu → 104 osoby

Rada Nieustająca 1775 m (1775-89 → współpraca z ambasadą rosyjską)

A/ zmniejsza rolę magnatów, ale i króla ( nie może zwoływać Sejmu, nadawać królewszczyzn, powoływać ministrów i senatorów, mianować oficerów i starostów)

B/ 36 konsyliarzy (pół z senatu, pół z posłów) wybieranych co 2 lata na Sejmie; ponownie trzeba wybrać 1/3 starego składu dla zapewnienia ciągłości; ze szlachty → marszałek rady

→ przewodniczy król, ale głosuje tylko przy pacie → 2 głosy króla

C/ 5 departamentów po 4 - 8 członków; prócz tego zebrania plenarne /uchwałodawcze/:

→ Interesów Cudzoziemskich (król → szefu + GK przejmuje wszystko)

→ Policji, czyli Dobrego Porządku → nadzór nad miastami

→ Wojska → usunął komisje wojskowe

→ Skarbu decyzje - absolutna większość głosów

→ Sprawiedliwości → uporządkowanie sądownictwa

d/ kierownictwo administracji, przedstawianie królowi po 3 kandydatów na senatora i konsyliarza

→ sejmowa kontrola RN i komisji (Wielkich lub Rządowych)

MODELE BUDŻETU
ADMINISTRACYJNY 1717	PARLAMENTARNY 1768
Kształtowany i uchwalany przez administrację utrzymanie wojska	ustawa sejmowa kontrola parlamentu (sejm) jawność jednolitość i zupełność (wszystkie dochody i wydatki, ale np.: szkolnictwo + KEN podlegało królowi i istniała osobna lista cywilna na utrzymanie dworu szczegółowość

Sejm Czteroletni 1788 - 1792

Pierwszy skład: 1788-90 → 158 senatorów + 177 posłów

• dodatkowe wybory 1790r = + 182 posłów

• łącznie 517 „Wielki”

• 181 „nowych” działaczy (Król, stron. Patriot.)

Koncepcje przemian społecznych XVIIIw:

1/ odejście od „narodu szlachecko-magnackiego”

2/ naród posiadaczy - kompromis: szlachta - mieszczanie

3/ naród obejmujący wszystkich mieszkańców kraju

Szlachta i mieszczanie

1/ kompromis → 1775r dużo nobilitowanych

a/ zakupią ziemię za 50 tys → inaczej utrata

b/ szlachcic - kupiec → nie traci szlachectwa

2/ Reformy w miastach, trochę się ożywiło:

a/ 1764r → miasta królewskie: zniesienie JURYDYK i SERWITORIATÓW

b/ od 1765r - komisja dobrego porządku

• skład szlachecki (nadzór + uchwałodawstwo)

• powoływał Sejm (starosta, 1 senator)

c/ reforma ASESORII

• najwyższy sąd dla miast (brak odwołań do sądu relacyjnego)

• asesorzy + 2 senatorów + 4 posłów = izby wybór do sejmu

• siedziba → Pałac Krasińskich

• egzekucja → urzędy grodzkie

Chłopi

Olbrzymie zróżnicowanie w położeniu

→ rzadko akty uwolnienia z poddaństwa

1/ 1768r → zakaz karania śmiercią w sądzie dominialnym

→ do sądu miejskiego lub grodzkiego

2/ sądy referendarskie → wyroki na korzyść chłopów

1768 r : przejściowe równouprawnienie dysydentów

→ pod naciskiem obcych państw

• kościół nie może dóbr szlacheckich w testamentach i legatach

→ po I rozbiorze znów ograniczenia równouprawnienia

Komisja Skarbowa koronna → dobrze działała

→ finanse, komunikacja, transport, przemysł, handel

→ sądownictwo spraw skarbowych, manufaktur i handlowych

→ sąd apelacyjny w sprawach handlowych innych

Komisja Edukacji Narodowej /autonomiczna/

→ 1773r, wspólna dla Korony i WKL → nie podlegała RN

→ kontrola finansowa Sejmu, główne wytyczne

→ kasata jezuitów → arenda szlachty z czynszem na KEN

→ tylko Szkoła Rycerska 1765 i Szkoła Wojskowa → wyłączone

→ szkoły główne: Akademia Krakowska i Wileńska

→ 100 szkół średnich PIJARZY: Stanisław Konarski

→ szkoły parafialne, pensje (dziewczęta)

→ Towarzystwo dla Ksiąg Elementarnych → Grzegorz Piramowicz (27 podręczników)

→ 1783r kodyfikacja → organizacja, hierarchia, tworzenie nauczycieli

Departament Wojskowy + Kancelaria Wojskowa

1/ zwiększenie wojska (ale nie do 30 tysięcy)

2/ modernizacja

3/ kadrowy charakter → werbunek

Departament Sprawiedliwości

1/ wykładnia obowiązującego prawa, interpretacje

2/ wydawanie rezolucji

3/ ostatnia instancja + sprawy o korupcję w sądach

→ do RN o sąd sejmowy

Komisja Kodyfikacyjna → 1776r → sejm, wniosek króla

→ szefu ex-kanclerz Andrzej Zamojski

→ projekt „zbioru praw sądowych”

→ opozycja konserwatywna - Litwa, katole, ruscy ambasadorowie

nic nie wyszło

Kodeks Stanisława Augusta → w K3M

→ całość: prawo cywilne + karne + proces

• Hugo Kołłątaj → szefu

• H. Stroynowski

• Józef Januszewicz

• Franciszek Barss

→ mało czasu: projekt ustaw o sądach ziemiańskich i trybunałach → weszły w życie

ZMIANY W PRAWIE SĄDOWYM

1. Prawo prywatne (racjonalizacja)

• zniesienie ius vitae necisque pana do chłopa (1768)

• propagowanie emifiteuzy na pustkach i dzierżawy wieczystej

• w obrębie szlachty lata sprawne od 20 l (do 24 rż opieka)

• 1775r reforma emfiteutyczna starostw niegrodowych: dzierżawa tym, co dadzą więcej

• spółki akcyjne (osobowość prawna)

• uprawnienie dla osiadających obcych → dobre zawody

• regulacja TUTELI

• 1775r prawo wekslowe, 1780 zakaz dla szlachty wystawiania weksli → ruina wielu lekkomyślnych wystawców

• komisje graniczne wg ustawy SW z 179r → 2 ustawy; 10 osób z geometrami → apelacje tylko do komisji wojewódzkiej

2. Prawo karne

• rozszerzenie kategorii przestępstw publicznych → dosyć samowoli szlachty (zajazdy, gwałty)

• humanitaryzacja: koniec kary śmierci za czary 1776, zniesienie tortur,

• kara pracy przymusowej → zelżenie więzień

3. Projekt „Zbioru...” A. Zamojskiego i Kodeksu Stanisława Augusta

4. PALESTRA patroni trybunału

• zakaz nabywania dóbr klientów

• 1764/8 → tylko szlachta przed sądem grodzkim lub ziemskim

• 1791 → mieszczanie-adwokaci

• konfederacja targowicka → szlachta rodowa

KONSTYTUCJA 3 MAJA i SEJM WIELKI

1. Sojusz z Prusami (1790r: nadzieja na pomoc w odbudowie), aukcja wojskowa i „ofiara wieczysta” 10%

2. 24.III.91 - odsunięcie gołoty od sejmików

3. 21.IV.91 - „prawo o miastach” (dotyczy królewskich, ale może być rozciągane na prywatne, jak chcą → Stanisław Małachowski)

• nietykalność osobista

• prawo do niższych urzędów administracyjnych i sądowych, niższych rang w wojsku

• 24 plenipotentów

• prawo nabywania ziemi i prawo handlu dla szlachty

• możliwość nobilitacji → ułatwiono i liczne

4. Konstytucja 3 Maja = Ustawa Rządowa (rząd = ustrój)

A/ kwestie ogólne i społeczne

• zwierzchnictwo narodu

• katolicyzm panujący (król i ministrowie muszą), ale wolność wyznania (apostazja) dalej → odstępstwo

• gwarancje praw szlachty (wolność, skartabelat)

• ochrona chłopów podległych nadal szlachcie ze strony państwa, zachęta do zawierania umów indywidualnych i zbiorowych

• mieszczanie

• ograniczenie praw gołoty (nadano im mieszczaństwo)

• potwierdzenie opieki państwa nad Żydami)

b/ podział władzy

PODZIAŁ WŁADZY
USTAWODAWCZA		WYKONAWCZA	SĄDOWNICZA
Izba poselska	Senat	1/ Król - dziedziczny (Wettyn) elekcja w familii - nieodpowiedzialny (kontrasygnata) → ministrowie Straży Praw, powołuje król, kontrola Sejmu - nie jest stanem sejmującym, ale zwołuje obrady i ma inicjatywę ustawodawczą → ustawy w jego imieniu 2/ STRAŻ PRAW - król (przewodniczący), prymas, 5 ministrów (policji - 1 z marszałków, spraw wew. - 1 kanclerz, interesów zagranicznych - 2 kanclerz, wojska - hetman i skarbu - 1 podskarbi) + pełnoletni następca tronu i marszałek sejmu (z głosem doradczym) - ministrów powołuje król na sejmie i są przed sejmem odpow. Konstytucyjnie i politycznie i usuwalni (votum nieufnosci) - wielkie komisje - Policji, Wojska, Skarbu, i KEN - prymas szefu (14-15 osób na 2 l przez Sejm)
- 204 posłów z sejmików + 24 plenipotentów ze zgromadzeń miejskich wydziałowych (sprawy miejskie, przemysł, handel, komisje rządowe) - kompetencje ustawodawcze i podatkowe - 2 lata kadencji „zawsze gotowy”, sesja zwyczajna król lub marszałek z „mocy prawa”, 70-100 dni, sesja nadzwyczajna - koniec liberum veto zniesienie „instrukcji” - większość zwykła i kwalifikowana - kontrola rządu → obie izby - komisje → deputacje - zakaz konfederacji	132 (19 świeckich) veto zawieszające (sprawy: polityczne, cywilne, karne) brak inicjatywy

5. Projekty „konstytucji moralnej” i „ekonomicznej” Kołłątaj

→ plany Stanisława Augusta, by unifikację później, a nie w konstytucji

6. „Zaręczenie Wzajemne Obojga Narodów” - utrzymanie podmiotowości Litwy

• alternacja (co 3 sejm w Grodnie)

• KN Sapieha w Straży Praw

• Udział Komisji Wojskowej i Skarbowej (wspólne, ½, co drugi przewodniczący)

• Osobne urzędy, kodeks in spe, skarbowość, instytucje

7. Od. 1789r - komisje porządkowe cywilno-wojskowe (15 komisarzy na 2 lata przez sejmiki + od 1792r : 3 mieszczan)

ZNIESIENIE STAROSTY → komisje

Organy samorządowe:

• rekrutacja wojska

• kwaterunek

• paszporty, kontrola ruchu ludności

• opieka społeczna, szkoły, wykazy statystyczne

8. Miasta:

• prawo miejskie obowiązuje wszystkich mieszkańców miast

• prawa wyborcze dla posesjonatów

• podział państwa na wydziały miejskie → zgromadzenie ogólne → cyrkuły duże

• miasto: zgromadzenia uchwalające, magistraty → urzędy wykonawcze

• zakaz statutów i wilkierzy → kontrola komisji Policji

9. Sądy raczej stanowe

A/ sąd komisji rządowych i porządkowych (bez stanowczości) → sprawa sporna + w kompetencji urzędów administracyjnych

• sąd komisji skarbowej:

• komisja porządkowa: skarb, handel, weksle

• związane z aparatem władzy

B/ sądy ziemiańskie dla szlachty: 10 sędziów na 4l przez sejmiki deputackie („zawsze gotowe”) → połączono: grodzkie, ziemskie, podkomorskie

C/ 2 Trybunały Koronne (Piotrków - stale, Lublin)

D/ sąd sejmowy : 24 posłów + 12 senatorów → odpowiedzialność konstytucyjna, przestępstwa polityczne, przeciw państwu i ustrojowi

E/ dominalne sądy wiejskie

F/ miasta

sądy magistratów miejskich

• apelacja do wydziałowych

• sąd asesorski dla Korony i Litwy: asesorzy - parlamentarzyści na 2l przez Sejm + plenipotenci: 8 z Korony i 4 z WKL; szefu - kanclerze nie w SP

10. Reformy skarbu i wojska

• stemplowe od nadania urzędów itp.

• 10%, 20% - duchowni → „ofiara wieczysta” - szlachta

• kasata biskupstwa krakowskiego → pensja biskupa

• budżet

• wyższe podymne w miastach

• podatek od posesji < 10 tysięcy

• 1788r - aukcja wojska do 100 tys (tylko 65 tys.)

• wolny bęben + rekrutacja przymusowa [ 1-50 dymów z królewszczyzn i duchownych + 1-100 ze szlacheckich]

• 6-8 lat, 18-35 lat; urlop co rok → 24% na 10 miesięcy !!! wolność po 12 latach służby

• komisje cywilno-wojskowe → kontrola Komisji Wojskowej

• komisariat wojskowy (naczelna intendentura)

Sejm Czteroletni, Wielki

→ III. 91 ustawa o sejmikach

→ IV. 91 ustawa o miastach weszły w skład konstytucji

→ V. 91 K3M

- król Stanisław August (wzmocnienie monarchii parlamentarnej)

- Ignacy Potocki (reforma sejmu → 1 skrzypce)

- Hugo Kołłątaj (wizja „spokojnej rewolucji” przeciw oligarchii)

Stronnictwo Patriotyczne

+ ci, co za królem (marszałek St. Małachowski)

→ potem: Zgromadzenie Przyjaciół Ustawy Rządowej 3 Maja

[plany: ustawa o sejmie, kodeksy, konstytucja ekonomiczna]

Wg K3M:

1. Szlachta

→ gwarancja wszelkich swobód i praw /POSESJONACI/

→ pełne prawo własności

→ zwierzchność dominialna nad chłopem

→ GOŁOTA i CZYNSZOWNICY - pozbawieni udziału w sejmikach

→ ułatwiona NOBILITACJA światłym mieszczanom, ale SKARABELAT!!!

→ szlachectwo: urodzenie, własność ziemi, funkcja społeczna

2. Mieszczanie

→ posesjonaci - przywileje

3. Chłopi

→ „opieka prawa i rządu” - mogli się mieszać w sądy, administrację, rolnictwo

→ umowy indywidualne lub zbiorowe chłopów + panów

→ własność dla osób z zagranicy i zbiegów - by się nająć i osiedlić

- ustawy o: Komisji Policji (miasta królewskie) i komisjach porządkowych (organ administracji terytorialnej)

→ IV. 1792r → ustawa o sprzedaży królewszczyzn

- chłopi tam osiadli - własność wieczysta (+wolność osobista, użytkowa ziemi)

- mógł odejść po wszystkich obowiązkach

- „ludzie luźni” - uwolnieni z poddaństwa

AUTOKEFALIA → uniezależnienie Kościoła prawosławnego od czynników zewnętrznych

→ własny KONSYSTORZ → szefu to z-ca członka RNN Sabba Palmowski

ZWIERZCHNICTWO NARODU → odejście od „narodu szlacheckiego”

→ 16. V. Ustawa o sejmach → po zgonie Stanisława Augusta senatorzy z wyborów, podwójna liczba kandydatów na sejmik - królewscy następcy

SEJMIKI → głos: - szlachta - dziedzice + synowie (po 18l)

- zastawnicy, posesor dożywotni → odpowiedni podatek

→ wpis do KSIĄG ZIEMIAŃSKICH → kto uprawniony

KOMISJE RZĄDOWE → istotne czynności rządowe

1/ Komisje Wielkie: kolegialne ministerstwa

a/ Policji (dla miast) szefu - min. Nie należący do Straży Praw

b/ Wojska < cywile 14 - 15 komisarzy na dwa lata

c/ Skarbu + 6 plenipotentów do k. Policji i Skarbu

d/ Edukacji Narodowej + 8 plenip. → Asesoria Korona; 4 → Ases. WKL

!!! członków wybiera sejm

a/ Policji:

→ nadzór nad miastami (bezpieczeństwo, administracja)

→ obyczajność, handel, zdrowie, dobroczynność

→ 26 okręgów z intendentami

DOZORY → lipiec 1794r. Organizacja

1/ mógł zostać każdy (bez względu na stan; czytać, pisać, rachować, dobra sława)_

2/ wybierać komisje porządkowe → pierwszych

3/ potem → kandydaci zgromadzeń stanowych

4/ Funkcje:

- spis ludności

- utrzymanie dróg i mostów

- rozwój rolnictwa, ochrona lasów

- pod opieką → nauczyciele wiejscy

1792 - 95r

1. Najazd rosyjski i Targowica

→ pokój rosyjsko-turecki, Prusy do Rosji, Austria vs Francja

→ 27.IV.1792r - 13 przeciwników K3M w Petersburgu

→ 14.V.1792 TARGOWICA → lipiec król przystępuje

1792r - krzyż Virtuti Militari

2. 1793r Grodno → jeszcze bardziej ZACHOWAWCZA konfederacja grodzieńska (jurgieltnicy i miernoty)

• wsteczne prawa kardynalne, utrzymanie nietykalności mieszczan (wszystkie prawa i przywileje szlachty) i prawa do ziemi, ale skasowanie plenipotentów

• nowa Rada Nieustająca (24 + król); szlachecko-magnacki sejm !!! lv

3. Insurekcja

→ patrioci: Drezno, Lipsk → „całość i wolność narodu” Kołłątaj, Potocki

a/ 24.III.1794r - Akt Powstania w Krakowie

• ustrój ułożymy po wojnie (prawica i lewica)

• tymczasowo: Najwyższy Naczelnik SZN powołuje RNN → ustawodawstwo, władza cywilna, rekrutacja, zaopatrzenie (jakby co, to ona powoła nowego NN SZN)

• odezwy

b/ siły zbrojne, „wolność, całość, niepodległość”

narodowa armia:

• regularna → 1 piechur z 5 gospodarstw chłopskich, 1 jeździec z 50

• milicja ludowa (wiejska i miejska, specjalny rozkaz → wszyscy 18 - 28),

• pospolite ruszenie (około 200 tysięcy, 18 - 46 lat)

c/ uniwersał połaniecki 7.V.1794r

• wolność osobista (między chłopem a panem)

• dozorca na 1000-12000 gosp.

• Zakaz rugów → nieusuwalność, władza podległa chłopa

• Obniżenie pańszczyzny 33 - 50%

• Umowy o „przymusowy najem pracy” w celu uzupełnienia pańszczyzny

X.94 → zapowiedź dania chłopom na własność ziemi zdobytej na wojnie

D/ sądy karne (wpływy jakobińskie)

• kryminalne w województwach

• Sąd Kryminalny Księstwa Mazowieckiego w Warszawie → Sąd Kryminalny Wojskowy

• Sprawy cywilne zawieszone

• Jednoinstancyjność, brak stanowości, represyjny, ale praworządny

• Proces mieszany, domniemanie niewinności

E/ ustrój:

- RZT (Rada Zastępcza Tymczasowa 17 - 18.IV w Warszawie)

↓

- RNN (8 radców + 32 zastępców + NSZN - Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej)

- pod dozorem króla

- 8 wydziałów (porządku, bezpieczeństwa, sprawiedliwości, skarbu, żywienia, wojska, spraw zagranicznych, instrukcji narodowej)

- zebrania kolegialne, przewodniczący zmieniał się co tydzień

- praca też w wydziałach → podzielona

- nie ma określonych barier stanowych dla członków

+ dyktatura Kościuszki → o kierunek : lewica (polscy jakobini) i prawica

+ komisje porządkowe w województwach (21 członków → 8 właścicieli szlacheckich, 8 mieszczańskich i 8 duchownych - wyznań ziemi) podział na 7 wydziałów - bez polityki zagranicznej

→ druk banknotów (wydział skarbu)

→ sądy kryminalne (wydział sprawiedliwości)

→ propaganda (wydział instrukcji)

Zasady prawa narodów

1. pacta sunt servanda

2. nie wysuwanie pretensji bezzasadnych i wygasłych

3. nieinterwencje w sprawy wewnętrzne

4. swoboda umów

5. suwerennośći niepodległość

Czynniki upadku Polski

→ wewnętrzne

- ustrój

- struktura społeczna

→ ekonomiczne

→ zewnętrzne

---