Występują trudności definicyjne związane z autoagresją. Pojęcie to bywa używane zamiennie z samouszkodzeniem, autodestrukcją, samoniszczeniem. Każde z nich jednak ma odmienne konotacje i za­kresy. Terminem autoagresją obejmuję:

• Zachowania autodestrukcyjne: zabu­rzenia łaknienia, anoreksję, bulimię, oty­łość, nadużywanie szkodliwych substancji, uzależnienia, pracoholizm, nałogi, upra­wianie niebezpiecznych sportów, ryzykow­ną jazdę samochodem, ryzykowne zacho­wania seksualne;

• Dewiacje seksualne: masochizm, tanatofilię, sadomasochizm;

• Samookaleczenia: nacinanie, drapanie, przyżeganie, obijanie, uderzanie;

• Samoniszczenie: samobójstwo, parasamobójstwo, przedawkowanie leków, używek itp.;

• Udoskonalanie ciała: operacje kosme­tyczne, tatuowanie, kolczykowanie, wybie­lanie lub nadmierne opalanie skóry;

• Zaburzenia pozorowane: wielokrotne zabiegi chirurgiczne, sztucznie wywołane choroby, hipochondrię, zespół Munchhausena, rozszerzony syndrom Munchhausena. W niniejszym artykule zajmuję się pro­blemem samookaleczeń, zamiennie nazy­wając je samouszkodzeniami. L. Arnold i G. Babiker definiują je następująco: sa­mouszkodzenie to „akt polegający na ce­lowym zadawaniu bólu i/lub ran swemu ciału, pozbawiony jednakże intencji sa­mobójczej" (2002, s. 21). W rozumieniu A. Eckhardt (1998) okaleczanie własnego ciała nieprowadzące do śmierci jest toż­same z autoagresją jawną. Jawność owa polega na tym, że akty samouszkodzeń nie są ukrywane przez osoby dokonujące ich, co więcej - służą zwróceniu na nie uwagi otoczenia.

Skłonność do takich zachowań ma każ­dy. Autoagresją jest jednym z rodzajów szeroko rozumianej agresji, a ta należy do ludzkiej natury. „Jest ponurym faktem - pisze A. Storr - że jesteśmy najokrutniejszym i najbardziej bezlitosnym gatun­kiem, jaki kiedykolwiek stąpał po ziemi; i chociaż możemy wzdrygać się z odrazy, gdy czytamy w gazecie lub dziele histo­rycznym o okrucieństwach, jakich ludzie dopuszczają się wobec ludzi, to w głębi duszy wiemy, że każdy z nas żywi w sobie te same dzikie impulsy, które prowadzą do morderstwa, tortur i wojny" (Aronson 1999, s. 305). Świadomość tego oraz zro­zumienie samego zjawiska samouszkodzeń może przyczynić się, że usłyszymy niemy krzyk osób okaleczających się i zareaguje­my wsparciem i pomocą zamiast udawać, że niczego nie zauważamy i toczyć walkę z własnymi awersyjnymi reakcjami.

Czynności autodestrukcyjnych jest bar­dzo wiele. Do najczęściej podejmowanych należą: nacinanie skóry; poparzenie wodą, parą wodną lub substancjami chemiczny­mi; zadawanie sobie ciosów; obijanie się o ściany; drapanie; ugniatanie; nakłuwanie; gryzienie; pocieranie szorstkimi przedmio­tami; rozrywanie ubrań i gojących się ran; wprowadzanie pod skórę lub w otwory cia­ła ostrych przedmiotów; podwiązywanie kończyn w celu wywołania opuchlizny; wyrywanie włosów i rzęs; silne szorowa­nie skóry prowadzące do abrazji (zdarcia naskórka), niekiedy z użyciem środków czyszczących, takich jak wybielacz; poły­kanie ostrych, metalowych przedmiotów lub szkodliwych substancji; wstrzykiwa­nie zanieczyszczonych substancji, śliny, moczu, mleka; wbijanie w ciało ostrych przedmiotów. Do zachowań takich docho­dzi zazwyczaj w stanach wewnętrznej pust­ki, napięcia, rozpaczy, depresji i desperacji. Owe stany natomiast mają również swoje uwarunkowania.

Badania osób, które dokonują samousz­kodzeń, wskazują na podstawowe źródło tych zachowań: skrajnie trudne, stresujące i traumatyczne przeżycia. Różni autorzy (van der Kolk 1991, Green 1978, Lindberg, Distad 1985, Favazza 1993, Babiker, Ar­nold 2002) na pierwszym miejscu wymieniają doświadczenia z dzieciństwa, takie jak wykorzystanie seksualne, maltretowanie, osierocenie i inne, np. zaniedbanie opieki, nadużycia emocjonalne, brak komunikacji, choroba jednego z rodziców, alkoholizm.

Obok doświadczeń z dzieciństwa, nieraz niezależnie od nich (Babiker, Arnold, 2002 za Green, Samuel 1989), źródeł samousz­kodzeń można upatrywać w doświadcze­niach życia dorosłego, takich jak gwałt, przemoc fizyczna, brak wsparcia i komu­nikacji w związku, utrata dziecka czy bez­płodność.

Wszystkie wymienione doświadczenia mogą mieć wpływ na czynność uszkadza­nia własnego ciała przez ofiary. „Wiele osób samookaleczających się informuje o przeżywanym od dzieciństwa wszech­ogarniającym i niemożliwym do zniesie­nia uczuciu smutku, żalu, złości, wstydu, bezsilności i lęku oraz poczuciu zdrady ze strony najbliższego otoczenia. Nieznośna natura napięć wewnętrznych prowadzi ich w stronę desperackich poszukiwań dróg
złagodzenia i radzenia sobie z tymi uczu­ciami" (jw., s.98). Niewłaściwa atmosfera w domu rodzinnym, nadmierne wymaga­nia, deprecjonowanie potrzeb emocjonal­nych mogą w efekcie przynieść nieumie­jętność zaspokajania swoich potrzeb, brak umiejętności rozpoznawania, rozumienia i wyrażania swoich uczuć w sposób konstruktywny w dorosłym życiu. Osobom z traumatycznymi doświadczeniami towa­rzyszy przy tym nieustanne poczucie bez­silności, dawny uraz ogranicza umiejętno­ści radzenia sobie tu i teraz. Nienawidzą one siebie, obwiniają się i wstydzą własnej osoby. Mają poczucie, że ich ciało do nich nie należy, że nie mają nad nim kontroli (Eckhardt 1998).

Skóra pełni specyficzną rolę w zjawisku samookaleczeń. Jest narzędziem komunika­cji, kanałem dla odczuwania przyjemności i radości z dotyku, jak też obrzydzenia, zło­ści i nienawiści, będących pochodną prze­mocy. Wrażenia skórne odnawiają granice Ja zarówno w sensie symbolicznym, jak i na drodze fizycznego doświadczenia. Samookaleczenie pozwala na odbiór wrażeń skórnych, które dana osoba ma pod kontro­lą, które są przez nią chciane i akceptowane - w przeciwieństwie do tego, co przeżyła i przeżywa w swoich dramatycznych wspo­mnieniach. Temu bólowi psychicznemu nie dorównuje intensywnością zadawany sobie ból fizyczny, pojawiający się dopiero po ja­kimś czasie po samouszkodzeniu. „Sam akt autoagresji ma bezpośrednie i najczęściej bardzo skuteczne działanie uśmierzające napięcie, złe samopoczucie, wewnętrzną pustkę i depresję. U wielu osób wyzwala początkowo uczucie przyjemności, euforii i odprężenia" (jw., s. 62).

Okaleczanie własnego ciała spełnia tak­że szereg innych funkcji. Przyjrzyjmy się pokrótce każdej z nich.

1. Funkcje związane z radzeniem sobie i przetrwaniem:

• Regulacja napięcia i lęku. Samookaleczenie jest sposobem rozładowania emo­cji, uwolnienia się od własnych uczuć, za­pewnienia sobie poczucia bezpieczeństwa. Koncentracja uwagi na zadawaniu sobie ran sprawia, że zapomina się o innych bolesnych uczuciach, w tym momencie one przestają istnieć;

Radzenie sobie z gniewem. Ta emocja budzi w ludziach poczucie zagrożenia oraz poczucie winy z powodu jej odczuwania. Bojąc się okazywać gniew jego sprawcom, kierują go przeciwko sobie. Kaleczą wtedy siebie za to, na co się złoszczą lub za to, że w ogóle się złoszczą;

- Zogniskowanie bólu w celu zapanowa­nia nad nim. J. L. Wiśniewski w powieści pt. Samotność w Sieci ujął to następująco:
„Ból kontrolowany i umiejscowiony. Za­dany żyletką lub niedopałkiem papierosa. Zamieniasz przy tym swoje wewnętrzne cierpienie na dający się zlokalizować ból fi­zyczny. W ten sposób przejmujesz nad nim kontrolę". To uczucie pozwala na chwilową ucieczkę od emocjonalnej udręki, unikanie wewnętrznego przeżywania doświadczonej traumy.

2. Funkcje związane z Ja:

• Wzmożenie poczucia autonomii i kon­troli. Najbardziej widoczne jest to w środo­wiskach zamkniętych, gdzie pensjonariusze są całkowicie podporządkowani regulami­nowi placówek. Autoagresja zdaje się wte­dy być dla nich wyrazem własnego wpływu na swoje życie. Również rodziny, w któ­rych dominuje przemoc, wychowują osoby identyfikujące się z rodzicami-oprawcami. Według teorii Bettelheima wówczas młody człowiek jest zarazem słabym, niedobrym
  dzieckiem i silnym rodzicem-napastnikiem. Wewnętrzny obraz stosującego przemoc rodzica przywołuje wspomnienia sceny z przeszłości i uruchamia proces identyfi­kacji z agresorem. Przemoc fizyczna uru­chamia przymus powtarzania przeszłości poprzez stosowanie przemocy m.in. wobec siebie (Bradshaw 1997). Samouszkodzenie
  może dawać odczucie własnego ciała, po­czucie odzyskania jakiejś zagubionej czę­ści siebie oraz poczucie władzy i dowarto­ściowania - Na ile starczy mi odwagi? Ile poleci krwi?;

• Odzyskanie poczucia rzeczywistości. Zjawisko dysocjacji lub depersonalizacji, polegające na poczuciu oderwania od rze­czywistości, nie przeżywania własnych do­świadczeń (Aleksandrowicz 1998), może przejawiać się brakiem czucia w ciele i po­czucia czasu, wrażeniem bycia we śnie lub bycia martwym. Samookaleczenie pełni wtedy funkcję wywołania powrotu do rze­czywistości, wyostrzenia zmysłów, poczu­cia, że jest się w swoim ciele;

- stworzenie sobie okazji do zaopie­kowania się sobą. Okres następujący po samouszkodzeniu w wypadku niektórych osób może dostarczać jedynej okazji do doświadczania fizycznej troski i ukojenia w postaci opatrywania zadanych sobie ran.

3. Funkcje związane z radzeniem sobie z własnym doświadczeniem:

• Demonstrowanie lub wyrażanie wobec siebie własnych doświadczeń traumatycznych. Osoby te ranią się, żeby zobaczyć swój wewnętrzny ból, wyrazić, jak bardzo czują się skrzywdzone. Przez to mogą być dumne ze swoich okaleczeń, choć jednocześnie wstydzą się ich tak samo jak do­świadczeń z przeszłości;

• Ponowne przeżywanie urazu. Nale­ży to do symptomów post-traumatycznego zaburzenia odporności, takich jak: po­wtarzające się uporczywe wspomnienie wydarzenia; powtarzające się bardzo stre­sujące sny; nagłe działania lub odczucia, jak gdyby traumatyczne wydarzenie znów miało miejsce; intensywny ból psychiczny
  w obliczu wydarzeń symbolizujących uraz lub przypominających go w jakiś sposób (Eckhardt 1998).

4. Funkcje związane z karaniem własnej osoby i byciem ofiarą:

• Karanie siebie. Część ludzi, u których w dzieciństwie wzbudzono poczucie, że są zepsuci, skalani, źli, podejmuje samookaleczenia w odpowiedzi na te uczucia. Są one wyrazem głębokiego poczucia winy, nie­nawiści do siebie i braku odczucia, jakiej­kolwiek własnej wartości. Po zadaniu sobie ran dana osoba może chwilowo uznać, że odbyła pokutę za domniemane niegodziwości, o które kiedyś ją oskarżano i które zostały przez nią zinternalizowane;

• Oczyszczenie. Niektórzy czują, że wraz z krwią wypływa z nich wszystko, czego w sobie nie akceptują, czego niena­widzą;

• Karanie prześladowcy. Ta złożona funkcja opiera się na silnej identyfikacji z agresorem. Własne ciało jest reprezenta­cją człowieka zasługującego na karę;

• Radzenie sobie z dezorientacją w sferze doznań seksualnych. Podniecenie kojarzy się z doświadczeniem przemocy seksualnej i wydaje się czymś złym. Samookaleczenie jest sposobem na pozbycie się podniecenia oraz ukaranie siebie za jego odczuwanie.

5. Funkcje dotyczące relacji z innymi ludźmi:

• Komunikacja. Samouszkodzenie jest próbą zasygnalizowania, że coś jest nie tak w nadziei, iż ktoś okaże chęć wysłuchania dalszego ciągu, a także sposobem wyra­żania tego, o czym dana osoba nie potrafi mówić;

• Karanie innych. Chęć wzbudzenia poczucia winy w oprawcach, którzy mogą oglądać rany i blizny zadane sobie przez ich ofiary;

• Wywieranie wpływu na zachowania innych. Często dzieje się to w przypadku osób, które potrzebują opieki. Nie są w sta­nie o nią poprosić, więc dokonują samouszkodzeń, by ją wymusić. Niektóre osoby też oszpecają własne ciało po to, by chronić je przed niepożądanym zainteresowaniem czy molestowaniem seksualnym.

Wymienione funkcje, usystematyzowa­ne przez Babiker i Arnold (2002), uzupeł­nia Eckhardt (1998) o fantazje i skłonności masochistyczne. Masochistyczne fantazje często, bowiem naśladują przeżycia z dzie­ciństwa i wywołują silne podniecenie, za które osoby te nienawidzą siebie, uważając się za perwersyjne. Samookaleczenie jest całym rytuałem, któremu towarzyszy pod­niecenie seksualne, wina i wstyd.

Osobna problematyka dotycząca samo-uszkodzeń skupia się na dokonujących ich osobach przebywających w zakładach za­mkniętych. „Pobyt w warunkach nieustan­nego stresu, zwłaszcza pobyt długotrwały, musi, rzecz jasna, wywierać niekorzyst­ny, zarówno doraźny, jak i dalekosiężny wpływ na zmiany w osobowości więźniów - zmiany często głębokie i nieodwracalne" (Ciosek 1999, s. 291). Źródło owego stre­su znajduje się w komponentach sytuacji izolacji więziennej, które wymienia np. M. Szaszkiewicz(1997):

- Sam fakt uwięzienia odbierany jest jako upokarzające doznanie skutków prze­mocy społecznej;

- Konieczność poddania się regulami­nom i funkcjonariuszom wywołuje poniża­jące uczucie bezsilności;

• Deprywacja sensoryczna, monotonia i nuda wyzwalają przygnębiające uczucie braku jakichkolwiek możliwości zaspoka­jania swoich potrzeb i zdobywania intere­sujących doświadczeń;

• Konieczność przebywania z grupą ob­cych osób przez cały czas, bez możliwości zmian i przerw.

„Te cechy rzeczywistości więziennej charakteryzują się tym, że wszystkie one prowadzą do frustracji, czyli negatywnego stanu emocjonalnego, powstającego wskutek niemożności zaspokajania potrzeb i realizacji celów, w sytuacji piętrzenia się przeszkód i zagrożenia. A wiadomo, że frustracja rodzi agresję. Uznani autorzy amerykańscy Dollard i Miller sformułowa­li tezę, iż agresja - w sytuacji braku możli­wości jej realizowania - może przekształcić się w samoagresję" (jw., s. 116). O tym, czy to przetransponowanie nastąpi, decydują czynniki osobowościowe, takie jak:

• Osłabienie instynktu samozachowaw­czego przez nieprawidłowości występujące w socjalizacji przestępców oraz ich tryb życia. Ból staje się z czasem przeżyciem pozbawionym niezwykłości, jeśli towarzy­szy jednostce od dzieciństwa;

• Niski poziom pobudzenia korowego, występujący u osób o psychopatycznych cechach osobowości, wynikający z nie­ustannej potrzeby silnych i zróżnicowa­nych doznań stymulujących;

• Większe nasilenie emocji takich jak agresja, lęk, gniew, niepokój - jako wynik subiektywnie odczuwanej niemożności przeciwstawienia się frustracji; brak moż­liwości zaatakowania kogoś innego, za co grozi kara, kieruje agresję na własne ciało

- nazywa się to zjawiskiem przemieszcza­nia agresji;

- próba ochrony własnej godności: le­piej cierpieć ze swojej niż z cudzej ręki, a także sposób na podniesienie poczucia swojej wartości wśród współosadzonych, dla których samoagresja jest miarą uznania i odwagi;

- System wartości więźniów opierają­cy się na celach konkretnych i doraźnych, a nie takich jak np. zdrowie;

- Zaburzenia psychiczne i masochi­styczne.

Najczęściej podejmowane akty auto-agresji przez skazanych to: pocięcia skó­ry; połknięcia ciał obcych - „połyki"; wprowadzanie ciał obcych pod skórę i do narządów ciała - „wbitki"; uszkodzenia ga­łek ocznych - „zasypki"; zatrucia; upusty krwi; wprowadzanie zakażonych substancji do organizmu - „wstrzyki"; urazy głowy; głodówki; powieszenie się.

Wyróżnia się dwa wymiary autoagresji wśród społeczności osadzonych w różnych zakładach zamkniętych G^w-)^:

• wartość emocjonalną - w samousz­kodzeniu przeważa mechanizm obniżenia napięcia mającego swe źródło w gniewie, lęku, niepokoju;

• Wartość instrumentalną-okaleczenie jest tylko narzędziem do zrealizowania ja­kiegoś zamierzenia. „Na przykład prośby skazanych, którym w celi dokuczają inni więźniowie, o przeniesienie ich do innej celi są niechętnie pozytywnie załatwiane przez administrację. W jej opinii łatwo otrzymywane zgody na tego rodzaju proś­by mogłyby spowodować istną »wędrówkę« więźniów po celach całego zakładu. Toteż więzień, który otrzymał negatywną odpowiedź na swoją prośbę, zdesperowa­ny może uciec się do samouszkodzenia, by wymóc na administracji przeniesie­ nie do innej celi" (Moczydłowski 1991,s. 133).

Akty samokaleczeń, traktowanych nie­kiedy jako próby samobójcze, „niezależnie od motywów, dla których więzień je podej­muje, mogą jednak doprowadzić do śmier­ci, nawet, jeśli nie taki był jego pierwotny zamiar. Niezwracanie uwagi na zachowa­nia autodestrukcyjne lub karanie za takie zachowania przez umieszczenie w oddziel­nej celi może tylko pogorszyć sprawę, wy­magając od więźnia podejmowania coraz większego ryzyka. A zatem, w przypadku więźniów zachowujących się demonstra­cyjnie, którzy mogą sobie zrobić krzywdę, programy obejmujące ścisły nadzór, wspar­cie społeczne i dostęp do zasobów psycho­społecznych mają równie duże znaczenie" {WHO i PTS 2003).

Oprócz jednostek przebywających w izo­lacji, jest jeszcze kilka innych tzw. grup ry­zyka, potencjalnie zagrożonych uciekaniem się do samouszkodzeń. Są to:

• Dzieci w wieku do dwóch lat. Dążąc do poznania własnego ciała, w tym także doznań bólowych, uciskają je, gryzą się, drapią, ciągną za włosy, rzucają się na pod­łogę itp. Po ukończeniu dwóch lat ich eks­ploracja przenosi się na dalsze otoczenie, chyba, że pozbawione są właściwej opie­ki rodzicielskiej - wówczas samoagresja może przerodzić się w trwały mechanizm nawykowy, będący sposobem komuniko­wania się dziecka z rodziną;

• Osoby przebywające w izolacji, np. w zakładach karnych i innych placówkach zamkniętych;

• Osoby chore psychicznie, np. karzące się za urojone winy czy pragnące cierpieć w imię wyimaginowanej misji zbawienia ludzkości;

• Osoby z zaburzeniami osobowości, np. borderline;

• Ludzie doświadczający przemocy w przeszłości, o czym była mowa wcze­śniej.

Autoagresywni mogą okazać się rów­nież nasi bliscy lub znajomi. Spotykając się z tym zjawiskiem spróbujmy je zrozumieć, zanim wydamy jakikolwiek osąd lub uda­my, że go nie zauważamy. Autoagresja to mowa, której język warto znać.

Bibliografia

- J. W. Aleksandrowicz: Zaburzenia ner­wicowe, zaburzenia osobowości i zacho­wania dorosłych (według ICD-10). Psycho­patologia, diagnostyka, leczenie. Kraków 1998 Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiel­lońskiego.

- E. Aronson: Człowiek - istota społeczna. Warszawa 1999 PWN.

---