Filozofia żydowska w średniowieczu.
Okres systematycznego filozofowania Żydów rozpoczął się na obszarze panowania islamu pod wpływem istniejących tam prądów umysłowych. Od VIII wieku w islamie rozwijały się dążenia do intelektualnego zgłębienia wyobrażeń religijnych, które dotychczas w większości nie były przedmiotem refleksji. Tendencje te nazywa się ”kalam” (rozmowa), a rozumie się przez to racjonalną dyskusje nad prawdami wiary. W centrum tych rozważań znajdują się dwie kwestie - jedność Boga i jego sprawiedliwość. Uczonym, którzy zainicjowali tę dyskusję, chodziło o stworzenie wizerunku Boga, oczyszczonego z antropomorfizmów, i to wobec ortodoksji, która nauki Koranu traktowała dosłownie. Poruszane tu kwestie były jednak zarówno w genezie, jak i w konsekwencjach ściśle związane z sytuacją społeczną. Twierdzenie o absolutnej sprawiedliwości Boga prowadzi do ograniczenia boskiej wszechmocy. Bóg nie może postępować inaczej niż sprawiedliwie, jego działania są ukierunkowane z konieczności na zbawienie człowieka, na wynagradzanie dobra i karanie zła. W przeciwieństwie do tego podkreśla się znaczenie wolności ludzkiej woli, gdyż tylko pod warunkiem, że człowiek może w sposób wolny decydować o swych działaniach, boska nagroda lub kara, która go spotyka, odpowiada wymaganiom sprawiedliwości. Gdyby wszystko było z góry ustalone, wówczas Bóg nie mógłby czynić człowieka odpowiedzialnym za jego czyny. Jeszcze zanim powstał kalam, kwestia predestynacji bądź odpowiedzialności własnej człowieka odgrywała w islamie ważną rolę.
Teza, iż Bóg jest jeden, tylko bez większego namysłu wydaje się nie budzić zastrzeżeń. To, iż takie religie jak judaizm a po nim chrześcijaństwo i islam wychodzą się od wyobrażenia o jednym Bogu-Stwórcy, który stoi naprzeciw człowieka jako osoba, różni te religie od poglądów politeistycznych. Twierdzenie o niewidzialności i niematerialności Boga wpłynęło na takie ukształtowanie pojęcia jedności, że bez potrzeby jego dokładnego sprecyzowania oznaczało coś innego niż tylko jedność liczbową. Mimo to Biblia i Koran zawierają dużo wypowiedzi o Bogu, któremu przypisuje się przez analogię cechy ludzkie. Fakt, iż chrześcijaństwo mogło wytworzyć pojęcie Trójcy, jednej istoty w trzech osobach, i przy tym uważano za słuszne uznać ten pogląd za zgodny z monoteizmem, wskazuje na to, że wyobrażenia, o tym co należy rozumieć za pojęcie jedności Boga, były dość niejasne. Mutazyliccy przedstawiciele kalamu (czyli, ci którzy przyjęli jako podstawę doktryny tezę o jedności i sprawiedliwości Boga) próbowali wykluczyć antropomorfizmy z pojęcia Boga, zaprzeczając istnieniu boskich atrybutów. Każda właściwość przypisana Bogu czyni zeń istotę złożoną, a ponieważ takie atrybuty wiecznego, nie podporządkowanego żadnej zmianie Boga, trzeba by uznać za wieczne, to powstała by wielość, która by przeczyła głoszonej jedności. O ile więc mutazylicki kalam, podkreślając jedność Boga, zdecydowanie odrzucał wszelkie atrybuty przypisywane jego istocie, o tyle tradycyjna ortodoksja islamska nie widziała przeszkód, by uznawano wieczne atrybuty boże. Spory o pochodzenie islamu, dotyczące jedności Boga, nie mogą być traktowane jako dzielenie włosa na czworo, choć zmierzały w znacznym stopniu w sofistycznym kierunku. Z początku dążono do tego by za pomocą rozumu dotrzeć do czystszego wyobrażenia Boga. Problem ten odnosił się wręcz do praktyki społecznej, gdyż jednemu z wiecznych atrybutów, o którym mówiła islamska ortodoksja, było słowo, mowa Boga. Zakładając wieczność słowa bożego, Koran który zawierał słowo Boga, stał się czymś, co jak Bóg jest wieczne i nie stworzone. Zaprzeczenie wiecznym atrybutom uczyniło świętą księgę czymś stworzonym, i przez to powstały pewne możliwości krytycznego spojrzenia.
Aktywność intelektualna Żydów skupiała się najpierw na rozwinięciu i ukończeniu Talmudu. Nowe zjawiska pojawiły się w tym samym czasie, gdy w islamie kształtował się kalam. W VIII wieku powstało wiele grup w judaiźmie, albo też ugrupowania takie odłączyły się od niego. Większość istniała krótko i nie miała znaczenia w późniejszych czasach, ale jedna z tych grup odegrała znaczącą rolę w historii oraz przez pewien czas w rozwoju filozofii. Byli to karaici zwani w języku polskim karaimami, którzy i dziś jeszcze istnieją, choć pozostały tylko nieliczne resztki tej grupy. Ich nazwa karaim (od hebrajskiego „czytać”; zwolennicy Pisma) wskazuje na to, iż za wiążące uznają tylko Biblię, Pismo Święte odrzucają zaś nauczanie przekazywane ustnie, skodyfikowane w Misznie i zinterpretowane w Talmudzie. W karaizmie są zawarte początkowo - w postulacie powrotu do czystej nauki biblijnej - paralele do dążeń reformatorskich w innych religiach.
Wskazanie na tego rodzaju paralele nie powinno prowadzić do wniosku, jakoby karaizm spowodował faktycznie reformację judaizmu. Często reprezentowany w starszej literaturze pogląd, iż karaimom należy zawdzięczać nowy duchowy rozkwit judaizmu i że zajmując się Biblią stworzyli oni podstawy językoznawstwa hebrajskiego oraz przyczynili się do ustalenia autentyczności Pisma Świętego z uzasadnionych powodów dzisiaj się odrzuca. Zasługa karaimów w tych dziedzinach polega jedynie na tym, iż ich wystąpienie pobudziło zainteresowanie rabinicznego judaizmu tymi problemami. Karaimi wywodzili swój ruch od saduceuszy czasów biblijnych, którzy również odrzucali nauczanie przekazywane ustnie i opierali się tylko na pisanym słowie Bożym. Wśród kręgów karaimskich można wykazać znajomość myśli Filona.
Beniamin z Nahawendu, przedstawiciel nurtu karaimskiego z pierwszej połowy IX wieku, nie tylko posługiwał się alegoryczną interpretacją Biblii, ale również rozwijał wyobrażenia o pośrednim związku Boga ze światem: Bóg nie stworzył świata bezpośrednio, lecz za pośrednictwem anioła; tylko świat duchowy pochodzi bezpośredni od Boga. Zdaniem Beniamina nie można pogodzić z pojęciem Boga przekonania o możliwości bezpośredniego kontaktu Boga z człowiekiem. Objawienie na górze Synaj oraz natchnienie proroków było również przekazane przez anioła wyznaczonego przez Boga.
Pod wpływem rozwijającego się w islamie kalamu, Żydzi - zarówno rabinici jak i karaici - zajmowali się podstawowymi kwestiami religijnymi, wyobrażeniami o Bogu i jego działaniach oraz usiłowali racjonalnie uzasadnić swoje poglądy na temat wiary. Wszyscy żydowscy przedstawiciele kalamu, należeli do kierunku mutazylickiego, tzn. akceptowali i podkreślali absolutną jedność Boga i wolność woli człowieka. Majmonides jako przedstawiciel filozofii arystotelowskiej w polemice z naukami kalamu reprezentował tezę, iż Żydzi przyłączyli się do poglądów mutazylickich tylko dlatego, że pojawiły się one jako pierwsze i przez to stały się, też jako pierwsze znane w kręgach żydowskich. Pierwszeństwo czasowe mutazila jest zdaniem Majmonidesa przyczyną tego, że reakcja islamska przeciwko stanowisku mutazylickiemu, które potem również posługiwało się metodami kalamu, nie znalazła oddźwięku w judaizmie. Temu poglądowi zarzucano słusznie, iż zwłaszcza stwierdzenie o jedności Boga oraz teza o istnieniu wolności woli człowieka są zgodne z panującymi naukami żydowskimi w tak dużym stopniu, że uczeni żydowscy byli skłonni raczej przyjmować racjonalne argumenty uzasadniające takie tezy niż próby ich obalenia, czyli że przyłączenie się do poglądów mutazylitów nie jest czystym przypadkiem, lecz jest treściowo uzasadnione. Karaici twierdzili nawet, iż podstawowe tezy mutazylickie są pochodzenia żydowskiego. Z tego powodu przez stulecia trzymali się kalamów i zwalczali rabinitów posługując się jego argumentami, gdy tymczasem ci ostatni przezwyciężyli kalam i zwrócili się w kierunku innych systemów.
Pierwszym przedstawicielem mutazylickiego kalamu wśród żydów był działający na przełomie IX-X wieku Dawid ibn Merwan Almuqammi z Raqqa w Mezopotamii. Dawid sformułował myśl, iż Stwórca wszechświata jest tylko jeden, a nie ma ich dwóch, trzech, siedmiu czy dwunastu. Tym samym zwracał się najpierw z polemiką przeciwko dualizmowi zoroastryzmu, następnie chrześcijańskiej nauce o Trójcy Świętej, a ponadto przeciwko poglądom, według których świat należy przestrzegać w zależności od siedmiu planet lub dwunastu znaków zodiaku. Dążąc do sprecyzowania pojęcia jedności, Dawid zestawił sześć różnych znaczeń, w jakich ona występuje: najpierw przez jedność należy rozumieć to, co nie jest złożone; następnie istnieje jedność złożona, tzn. składająca się z ciała i duszy istota żyjąca; na trzecim miejscu wymienił jedność gatunku, objęcie ludzi i zwierząt pojęciem istot żyjących; czwarte znaczenie jedności odnosi się do rodzaju, do zbiorczego określenia pojedynczych osób jako ludzi; według piątego można ją określić jako jedność liczbową; wreszcie jedność rozumianą jako niepowtarzalność i nieporównywalność.
Najbardziej znacząca osobowość w historii myśli żydowskiej Saadia ben Josef - inicjator racjonalnego podejścia do religii żydowskiej, twórca średniowiecznej filozofii żydowskiej - jako pierwszy przedstawił religię żydowską w formie obszernego systemu filozoficznego. Podstawową tezą Saadii jest to, iż religia i filozofia nie tylko nie są wzajemnie sprzeczne, lecz pomagają sobie w znalezieniu prawdy, ponieważ obie pochodzą od tego samego boskiego źródła. Przez pojęcie religii Saadia rozumiał tylko religię żydowską, gdyż tylko ona jedna wśród doktryn religijnych jest pochodzenia boskiego. Za źródła poznania uważał autor postrzeganie zmysłowe, następnie bezpośrednią logiczną oczywistość, konkretnych zasad, jak np. wysokie poszanowanie prawdy, dezaprobata wobec fałszu, wreszcie działalność rozumu skierowaną na wyciąganie logicznych wniosków. Dochodzi do tego jednak w przypadku wyznawców monoteizmu jeszcze czwarte źródło, autentyczny przekaz, religijne objawienie, którego prawdziwość potwierdziło to, że cały naród był świadkiem jego ogłoszenia na górze Synaj. Jeżeli wystąpią rozbieżności między słowami Biblii a tym, co według pozostałych trzech kryteriów jest prawdziwe, to trzeba starannie zbadać wynik poznania, gdyż może się wówczas okazać, iż rzekome fakty, polegające na doświadczeniu, są w rzeczywistości wyimaginowanymi wyobrażeniami albo że wyciągnięte wnioski zawierają błędy logiczne. Jeżeli jednak badanie wykaże prawidłowość poznania rozumowego, to nie wolno tekstu biblijnego pojmować dosłownie, lecz trzeba go wyjaśniać alegorycznie, by móc pogodzić z prawdą poznaną za pomocą rozumu. W tej próbie zharmonizowania poznania osiągniętego rozumowo z naukami zawartymi w Biblii objawienie ma wyraźną przewagę. Wyniki ludzkiego myślenia mogą być zawodne, natomiast wiarygodność nauk religii - jeśli są one prawidłowo rozumiane - pozostaje bezsporna. Zadaniem człowieka jest racjonalne pojmowanie, a nie tylko przyjmowanie tego, co jest mu z góry dane przez religię, zaś objawienie jest pierwszym i najniezawodniejszym źródłem prawdy. Saadia konsekwentnie reprezentował stanowisko mutazylickie : Bóg jest jednością w tym sensie, że w jego istocie nie ma różnorodności i odmienności, a także pod tym względem, że oprócz niego nie może istnieć nic innego. Poza tym, że Bóg jest jednością, można z nim wiązać trzy podstawowe określenia: życie, moc i mądrość, które zdaniem Saadii wynikają z pojęcia stworzenia, gdyż ten, który poprzez swoje działanie tworzy świat, musi być żyjący, wszechmocny i wszechwiedzący. Przymioty te łączą się tymczasem z istotą Boga i są tylko różnymi aspektami pojęcia Stwórcy. Jedynie niedoskonałość ludzkiego języka winna jest temu, iż musimy używać trzech słów, aby wyrazić jedno pojęcie.
Bóg nagradza człowieka wypełniającego nakazy i karze złoczyńców, gdyż jest on absolutnie sprawiedliwy. Zapewne Bóg mógłby zadbać o szczęście człowieka bez nakładania na niego często uciążliwych obowiązków, jednak człowiek jest szczęśliwy naprawdę tylko wtedy, gdy może mieć uczucie, że nabył prawo do szczęścia poprzez własne osiągnięcia i zasługi, które upoważniają go do przyjęcia należnej nagrody.
Mikołaj Kociorski
Bibliografia:
Jan Legowicz: ”Filozofia średniowieczna zachodniej Europy”
Marie Heinrich: ”Filozofia żydowska”