POSTĘPOWANIE SĄDOWE DO XVI w.

ROZWÓJ I CHARAKTERYSTYKA PROCESU

Samopomoc i ugody.

• Dochodzenie prawa w drodze sądowej ograniczyło samopomoc.

Postępowanie arbitralne.

• Opierało się na założeniu, że panujący nie był związany praktyką postępowania sądowego. Dotyczyło przede wszystkim przestępstw przeciw panującemu. Represja karna zależna od woli władcy. Środkami, które miało zneutralizować postępowanie arbitralne były azyl i przemirze wojewodzińskie.

Zasady procesu skargowego (akuzacyjnego) → rozwinięty w XII w

• przeciwieństwo procesu arbitralnego

• wszczynany na podstawie skargi

• Ustny i jawny

• Kontradyktoryjny (sporny)

• Formalizm

• Dyspozytywność - strony mogły się umówić co do zmiany reguł procesowych → czynnik odformalizujący proces.

POSTĘPOWANIE PRZYGOTOWAWCZE

Ściganie podejrzanego w sprawach karnych.

• Instytucja śladu - obowiązek ludności opola ścigania przestępcy do granicy innego opola. → immunitety zwalniały, do XVI w. zanika.

• by wytoczyć proces karny - złapać przestępcę

• Elementy procesu inkwizycyjnego - justycjariusze, ale szybko ograniczeni i brak tajności i pisemności.

Środki zapobiegawcze.

• Uwięzienie (areszt) - nie był karą w ścisłym tego słowa znaczeniu. Opór szlachty → Rękojemstwo - zobowiązanie rękojemcy, że obwiniony stawi się na sąd we wskazanym terminie.

Zawieszenie lub uchylenie ścigania i karania.

• Azyl - dawały go dwór monarszy lub kościół katedralny. Miał charakter ochrony przed zemstą.

• Azyl wojewodziński, zwany przemirzem - zabezpieczenie szlachty przed postępowaniem arbitralnym - szlachcic uzyskiwał ok. miesiąca na oczyszczenie się z zarzutów, potem wojewoda wyprowadzał go poza granice kraju na rok, a rodzina miała czas na interwencję. Jeśli uciekł z pominięciem tej procedury - infamia i konfiskata. → zanik w XVw.

• Listy żelazne

• Listy inhibicyjne - zakazujące pozywania danej osoby przez oznaczony sąd → zniesione w przywilejach nieszawskich.

• Amnestia - z 1434 objęła zbiegów i miasta, które przeszły na stronę Zakonu.

• Prawo łaski - dot. kary państwowej, nie prywatnej

POSTĘPOWANIE PRZED SĄDEM

Strony i ich zastępcy.

• Powód zwany piercą; Pozwany zwany sąpierzem

• Zdolność sądowa - prawo bycia stroną w procesie

• Zdolność procesowa - możliwość działania w procesie osobiście. (chłop w asyście pana, kobieta w asyście męża/opiekuna, wdowy same)

• Zastępstwo procesowe

→ Zastępowanie ustawowe - np. opiekun

→ Umowne zastępstwo procesowe - ustanawiane pisemnie lub przed sądem.

• Zastępców procesowych zwanych prokuratorami ustalali najwcześniej duchowni.

• Z. szczegółowe - dla dokonania określonych czynności procesowych

• Z. generalne - dla prowadzenia całej sprawy lub ogółu spraw osoby zastąpionej.

Właściwość sądu.

• Actor sequitur forum rei - sądem właściwym był sąd pozwanego. Sformułowana na wiecu w Płocku w 1320. → wyjątki w interesie szlachty: w razie zranienia szlachcica przez mieszczanina odpowiadał przed sądem królewskim (przy udziale asesorów miejskich).

Skarga i pozew.

• Żałoba - skarga powoda wniesiona przed sędziego. → jeśli pozwany obecny, sędzia mógł od razu rozpocząć rozprawę, jeśli nie obecny nakazywał pozwanie go → Pozew (citatio) - formalne wezwanie strony na rozprawę do sądu. Dokonywany przez komornika sądowego z laską sędziego w ręku (pierścieniem monarchy dla ius non responsivium). W XIII w. pojawił się pozew pisemny z pieczęcią (szlachta osiadła) → ustny w procesie z licowanie (złapano z licem, lub gdy na dworze)

• XIV w - ustala się treść pozwu - błąd = niesprawność pozwu → uchylono w XVI w.

• dostarczał woźny w asyście 2 szlachciców i składał relację do ksiąg.

Terminy i odroczenia.

• Rok - wyznaczony termin w pozwie. → usprawiedliwienia: uwięzienie, zajęcia publiczne, choroba i sprawa o większe.

• Dylacja - odroczenie sprawy, choroba umożliwiała odroczenie 2 w sądzie ziemskim i 1 w wiecowym.

• „niestanne” - nakładano, jeśli pozwany nie stawił się na pierwszym i drugim roku bez usprawiedliwienia.

• Rok zawity - trzeci termin, którego nie można było odłożyć → przegrana.

• Powód, jeśli się nie stawił w 1 terminie - przegrywał.

Rozprawa.

• Żądanie skargi - powód przedstawiał ściśle według pozwu. → Odpór - wyjaśnienia pozwanego. → Ekscepcja lub wdanie się w spór (litis contestatio) - jeśli pozwany nie zgodził się z żądaniem skargi.

• Ekscepcja peremptoryjna - powodowała oddalenie pozwu. Np. dawność i fatalia iuris (nie popierał przez rok i 6 tyg).

• Ekscepcja dylatoryjna - powodująca odroczenie sprawy. Np. niewłaściwy sąd, brak asysty.

→ po ekspecjach meritum sprawy - tylko jedna wypowiedz powoda, potem pozwanego, potem, sędzia (przywileje nieszawskie)

Bliższość do dowodu.

• Przeciwdowód był niedopuszczalny chyba, że strona mająca pierwszeństwo upadła w dowodzie. Przynależność stanowa. Pierwszeństwo w dowodzie miała strona wyższa. Jeśli wszystko wychodziło na zero to pozwany.

• od XIII w - dokument, świadkowie, przysięga.

• Formalna teoria dowodów

• Postępowanie dowodowe przeprowadzał sąd bezpośrednio albo przez specjalnie wyznaczoną osobę zwaną prawidlnikiem.

Środki dowodowe.

• Przysięga - rota przysięgi była ustalana przez sąd dla każdej sprawy zgodnie z treścią pozwu. Niepoprawność w wysłowieniu się tzw. potyczel prowadziła początkowo do upadku w dowodzie. Oparta na przeświadczeniu, że krzywoprzysięstwo spowoduje karę boską.

• Oczyszczająca

• Oskarżająca

• Współprzysiężnicy - w sprawach większej wagi (2-12 szt.). Dowód dodatkowy.

• Samotrzeć - strona + 2 szt.

• Ordalia - 1215 r sobór uchwalił zakaz ordaliów, ale robili, bo dostawali pieniądze

• Próba wody - zimnej (topić) lub gorącej (poparzenia)

• Pojedynek sądowy - broń pozwanego

• Próba żelaza - rozżarzone

• Wstecz - kiedy wyrok w danej sprawie już był wydany → sędzia wysyłał woźnego do sędziego, który sądził i wysłuchiwał relacji. Od upowszechnienia się ksiąg sądowych (XIV-XVw), strona brała wypis.

• Świadkowie - ich rola wzrastała wraz z odchodzeniem od prawdy formalnej, np. relacja, wpis do ksiąg sądowych, zeznania woźnego sądowego. Tylko osoby o dobrej sławie.

• Dokument - coraz ważniejszy wraz ze wzrostem znaczenia prawdy materialnej, od ok. XIII w.

Wyrok.

• publicznie ogłaszany, ustny, a na żądanie i koszt strony pisemny. Od XVI w. wpisywany do ksiąg sądowych.

• wyrok przedstanowczy - postanowienia zapadające w toku sprawy (dot. odroczenia itp.)

• Wyrok końcowy - stanowczy

• Forma ustalenia wyroku prawomocnego:

• klauzula zobowiązująca pozwanego do „wieczystego milczenia”

• zakład w określonej sumie ustalany przez króla (sąd) za ponowne wszczęcie sprawy.

• wydanie wyroku w solennej formie (dokument królewski lub książęcy)

• Trzesne/pamiętne - strona wygrywająca składała na rzecz sędziego.

Środki odwoławcze od wyroku.

• Remisja - przekazanie sprawy sądowi wyższemu na żądanie strony lub sądu; zapytanie sędziego, a odpowiedź to wskazówka.

• Nagana sędziego - naganiący na rozprawie pozywał poprzez woźnego pozwem ustnym i musiał złożyć zakład zwany koczem w futrach zwierzęcych. Bliższość do dowodu sędzia → jeśli przegrał sędzia tracił kocz, urząd, a wyrok uchylany.

Postępowanie polubowne - jednanie → zasada dyspozytywności.

POSTĘPOWANIE EGZEKUCYJNE

Egzekucja osobista.

• Dokonywano ją zaraz po wydaniu wyroku chyba, że przegrywający dał rękojmię.

Egzekucja majątkowa

• Ciążenie - egzekucja bydła i trzody, potem innych ruchomości.

• Wwiązanie - egzekucja na dobrach nieruchomych - gdy ruchomości nie zaspokoiły pretensji. Polegała na wwiązaniu sądowym (komornicy) w odpowiednią nieruchomość.

POSTĘPOWANIE SPECJALNE

Proces o zbiegłych poddanych

• zakazywano ich łapania, bez zgody pana ziemi.

• toczył się przed księciem na wiecu (dot. statusu zbiega) → skarżący składał przysięgę samosiódm (1+6).

• Wystarczyło pismo władcy, jeśli zbieg w dobrach królewskich (postęp. arbitralne)

• kompromis między zwrotem poddanych dawnym panom, a zabezpieczaniem osadników przed porwaniem.

• inny stosunek do chłopów czynszowników (kmieci) - ich pozycja mocniejsza - tracił pozostawiony majątek, ale pan musiał 4 razy wezwać zbiega, nim oddał jego gospodarstwo innemu.

RZECZPOSPOLITA SZLACHECKA

Uwagi ogólne.

• Różnolitość procedur

• Proces ziemski

• Miejski (od schyłku XV w. przejmowanie procesu inkwizycyjnego, recepcja CCC (1532))

• Wiejski

• Procesy specjalne

• wojskowe

• ormiańskie

• żydowskie

• 1523 r. - Formula Processus - kodyfikacja prawa sądowego ziemskiego → skrócenie i odformalizowanie procesu, apelacja, uproszczenie egzekucji wyroków i przeniesienie jej ciężaru z ruchomości na nieruchomości.

• XVII/XVIII w. - rozprężenie organizacji sądowej → zajazdy, samopomoc.

ZASTĘPSTWO PROCESOWE

Palestra.

• Zastępcy ustawowi - znani procesowi ziemskiemu

• Zastępcy z urzędu - (od XVw) na prośbę strony

• Prokurator - płatny zastępca procesowy. Ich stanowisko i obowiązki zostały określone przez ordynacje królewskie; zaprzysięgani i nie mogli pobierać nadmiernych honorariów.

• Patron - samodzielny zastępca procesowy

• Dependent - jego pomocnik

• Palestra - ogół zastępców procesowych

• W Trybunale Koronnym w XVIII w. przyjęto zasadę, że palestra przy Trybunale może składać się tylko ze szlachty osiadłej.

POSTĘPOWANIE PRZED SĄDAMI

Pozew.

• Pozew pisemny - szlachta osiadła; Pozew ustny - gołoty

• 1543 - równouprawnienie języka polskiego w postępowaniu sądowym

• XVII w - rekognicja - relacja woźnego o doręczeniu pozwu wpisana do ksiąg sądowych, dla ważności pozwu.

• warunek konieczny rozprawy - wciągnięcie pozwu do regestru (wokanda) - księga zawierająca pozwy - sprawy toczono wg kolejności wpisów. → kilka rodzajów: dla spraw cywilnych, karnych, egzekucyjnych; Trybunał Koronny też dla województw.

Terminy i dylacje.

• Formula Processus wprowadziła, że terminem zawitym jest drugi termin z kolei; zabójstwo szlachcica już pierwszy termin był terminem zawitym

Dylacje (odkłady) → zwyczajne - sąd na żądanie strony musiał udzielić (max 4 razy); nadzwyczajne - tylko w razie zgody obu stron lub sądu

• W razie niestawiennictwa powoda - nie upadała sprawa, tylko płacił niestanne.

• W sądach miejskich nie dochodziło do upadków w sprawie a jedynie do utraty terminu oraz obowiązku zwrotu kosztów pozwanemu.

Środki dowodowe.

• Współprzysiężnicy - zanikają (do XVIII w zupełnie)

• Skrutynium - (od XVI w.) śledztwo przeprowadzane przez sąd z inicjatywy pokrzywdzonego bądź specjalnego urzędnika zwanego instygatorem, który przedstawiał dowody winy i świadków oskarżenia. W najcięższych sprawach mógł też (obok delatora) wnosić skargę subsydiarną.

• XVII-XVIII w śledztwo nieraz pod nieobecność podejrzanego, a nawet w tajemnicy → wyłom na rzecz procesu inkwizycyjnego

• instygator nie brał udziału w wyrokowaniu → tryb zbliżał się do postępowania mieszanego.

• Świadkowie w skrutynium musieli złożyć przysięgę; Poza skrutynium nadal mieli dowolność składania zeznań.

• Zastosowanie w sądach szlacheckich tortur (w ograniczonym zakresie) jako środka wymuszania przyznania się do winy.

• W procesie wiejskim XVI-XVIII w. i niektórych miastach prywatnych dla uzyskania dowodów stosowano tzw. Rug - odbywał się na ogólnym zebraniu gromady → wyroki zapadały od razu; forma rozbijania solidarności gromady.

Rozprawa.

od XVI w - w sądach szlacheckich 3 stadia:

I - Początkowo rozstrzygano dylacje i akcesoria tj. sprawy uboczne (Akcesoria sąd załatwiał postanowieniami zwanymi wyrokami przedstanowczymi). → zasada że jak rozpocznie się merytoryczną rozprawę nie można jej przerwać.

ROZPATRYWANIE SPRAWY GŁÓWNEJ:

II - propozycja (indukcja) - przedstawienie sprawy przez powoda. Potem wywód pozwanego (replika).

III - Z chwilą odpowiedzi pozwanego na wywód powoda następowało zagruntowanie sporu (litis contestatio) - strony nie mogą się wycofać bez wzajemnej zgody. Dowody dostarczały strony; aresztowania na koszt powoda. → coraz silniejsza tendencja do prawdy materialnej - BLIŻSZOŚĆ lepszy dowód; stan; pozwany

W sądach miejskich → Gwar - kiedy powód sformułował skargę główną, pozwany mógł wystąpić z żądaniem gwaru, na który udzielał zgody sędzia. Po udzieleniu powód nie mógł zmienić skargi ani przytaczać nowych dowodów; zobowiązywał się też zastępować pozwanego w sporach o rzecz będącą przedmiotem procesu z osobami trzecimi. → od końca XVI w jako naturalia negotii.

Wyrok.

• Wyrok stanowczy wpisywano do księgi zwanej sentencjonarzem i po podpisaniu przez sędziów ogłaszano stronom.

• Na tej podstawie pisarz sądowy sporządzał pełny tekst wyroku, zwany dekretem, który wpisywano do księgi dekretów

• Od XVI w. rozpowszechniło się coraz bardziej postępowanie zaoczne, zwane procesem niestannym lub inaczej kontumacyjnym. → Tu już 2 termin był zawity, a w razie niestawienia się pozwanego sąd wydawał wyrok zaoczny zwany kondemnatą.

• Za niestawiennictwo karano także tzw. banicją procesową - powodowała utratę zdolności sądowej. Nazywano ją kondemnatką.

Środki prawne przeciw wyrokom.

A. Apelacja - usankcjonowana w sądach szlacheckich przez Formula Processus. W przeciwieństwie do nagany sędziego proces toczył się między tymi samymi stronami. Dopuszczalna tylko przeciw wyrokom stanowczym.

Od utworzenia Trybunału rozpatrywanie apelacji od wyroków sądów ziemskich, grodzkich i podkomorskich należało wyłącznie do niego. Złożenie apelacji wstrzymywało egzekucję wyroku (z wyjątkiem egzekucji w sprawach granicznych)

• Sądy wiejskie w królewszczyznach - od ławy wiejskiej do tzw. Sądu zamkowego, a od niego do sądu referendarskiego.

• W dobrach prywatnych - do sądu pana (ostatnia instancja).

B. Mocja - Formula Processus zniosła naganę sędziego, przywrócono ją w 1538 pod nazwą mocji. Nie była już skierowana przeciwko czci sędziego. Wstrzymywała jedynie sądzenie sprawy, w której został naganiony. W razie przegrania sędzia nie tracił urzędu, zwracał tylko kocz i płacił na rzecz naganiającego prywatną karę pieniężną.

• sędzia grodzki → sąd sejmowy

• sędzia ziemski i podkomorzy → Trybunał Koronny.

C. Gravamen - gdy sędzia odmawiał przyjęcia apelacji pozywało się go do sądu wyższej instancji, ale nie wstrzymywało to egzekucji wyroku.

D. Wznowienie procesu - tylko w razie znalezienia nowych dowodów oraz w razie skasowania wyroku przez dekret nowego kompletu Trybunału (konstytucja z 1726 → anarchizacja postępowania ze względu na rozgrywki magnatów)

E. Male obtentum - nadzwyczajny środek przeciwko wyrokowi niewłaściwie uzyskanemu (podstępnie). Sąd badał okoliczności. Jeśli się czegoś dopatrzył, uchylał wyrok, polecając ponowne rozpatrzenie sprawy.

Proces w sprawach karnych.

• sądy miejskie → niepełna recepcja procesu inkwizycyjnego (z CC)

• połączenie w rękach sędziego śledztwa i wyrokowania.

• zasada pisemności (protokół)

• jawność → odejście od zasady tajności z p. inkwiz.

• obrona oskarżonego.

• I etap - inkwizycja generalna - na podstawie doniesienia lub z inicjatywy sądu → ustalenie faktu popełnienia przestępstwa (okoliczności, domniemany przestępca) → instygator, ale decyzja o uznaniu sprawy za kryminalną do sądu.

• II etap - inkwizycja specjalna - cel - przyznanie się oskarżonego („królowa dowodów”) → tortury w sadach miejskich, a w sądach szlacheckich skrutynium (tortury tylko przy najcięższych przestępstwach)

• wyłączone niektóre osoby

• szafowano nimi, nadużywano

• najpierw okazywanie narzędzi, grożenie potem tortury → 3 razy tortury potem inne dowody.

• za oskarżenie niewinnego - to samo (praktyka inna)

• przyznanie (konfesata) miało być powtórzone wobec pełnego składu sądu.

• W postępowaniu inkwizycyjnym nie było przysięgi oczyszczającej.

Ułaskawienie i łagodzenie kary.

• Ograniczanie prawa łaski królewskiej w odniesieniu do szlachty. Konstytucja 1538 zakazała królowi ułaskawiać skazańców zasądzonych na wieżę dolną w sprawach zabójstwa między szlachtą.

• Prawo łaski do szlachty przeszło na sejm.

• Od końca XV w. zakaz wydawania glejtów osobom skazanym, a od 1543 poddanym, którzy mieli zamiar wnieść skargę przeciw swemu panu.

• Prawo magdeburskie nie znało ułaskawienia ani złagodzenia kary; ale był zwyczaj wypraszania od kary śmierci („mójciś”), a w przypadku nieudanej egzekucji darowywano karę.

POSTĘPOWANIE EGZEKUCYJNE

Egzekucja wyroków sądów szlacheckich.

• Warunkiem wszczęcia postępowania egzekucyjnego był prawomocny wyrok, odmowa jego dobrowolnego wykonania oraz nieprzedawnienie wyroku (3 lata i 3 miesiące od chwili wydania)

• Dominując formą była egzekucja z ruchomości (gołota), którą Formula Processus zastąpiła egzekucja z nieruchomości (posesjonaci).

4 etapy:

1. woźny + 2 świadków szlachciców - wwiązanie (intromisja), jeśli odbicie wwiązania to relacja (protest) składana do ksiąg, na tej podstawie strona wzywała przed sąd grodzki specjalnym pozwem, a sąd ustanawiał potrójny zakład (6 x pretensja główna)

2. próba wwiązania - jeśli odbita to starosta dawał nakaz zapłaty zakładu (½ dla starosty, ½ dla poszkodowanego) i zarządzał RUMACJĘ → usunięcie siłą z nieruchomości oraz groźba banicji w razie sprzeciwu.

3. RUMACJA bez użycia siły - jeśli odbita starosta specjalnym wyrokiem skazywał na banicję

4. RUMACJA z użyciem uzbrojonych pachołków starosty + banicja → odbita → starosta zwoływał ZAJAZD (szlachta z powiatu)

• to postępowanie leżało w interesie szlachty - dawało czas na ugodę, utrudniało egzekucję; rezultat upadku autorytetu władzy. W XVII i XVIII w. banicje nieskuteczne, jeśli miał plecy.

PROCESY SPECJALNE

Proces graniczny.

• Strona wnosiła skargę do sądu ziemskiego, który po jej rozpatrzeniu przyznawał aktorat - prawo pierwszeństwa w dowodzie powodowi.

• Potem toczył się przed sądem podkomorskim, który ustalał granice.

Proces o zbiegłych poddanych.

• Zmiana charakteru - już nie chodzi o odszkodowanie, ale o odzyskanie chłopów (proces windykacyjny). Toczył się między dawnym a obecnym panem. Nie ma przedawnienia.

Procesy o czary.

• XVI w - przeszedł z sądów duchownych do sądów miejskich i wiejskich.

• Wszczęcie procesu w drodze oskarżenia lub powołania przez osobę już oskarżoną o czary.

• Pławienie - jeśli przeżyła to czarownica

• Beczka czarownic - rodzaj więzienia, odseparowanie od ziemi skąd czerpią moc, golono włosy, gdzie mieszkały diabły :)

• za Augusta II i III zakazywano sądom miejskim prowadzenia procesów o czary → bezskuteczne.

Procesy o mord rytualny.

• oskarżano żydów o mordowanie chrześcijańskich dzieci (ich krew używali do macy)

• Zygmunt August i Stefan Batory nakazywali rozpatrywanie tych spraw przed sądami królewskimi, ale bezskutecznie.

• Stosowano tortury, a potem palono na stosie.

---