10844 ScannedImage 10

dawców, oczyszczając w ten sposób drogę przypadkowemu zwycięzcy. Następnie starszy z nich wiekiem, Abu Musa, wstał i oznajmił, że kalifat jego pana jest nieważny i wolny. 'Amr oszukał swego kolegę i zatwierdził Mu'awiję. Jednakże krytyczne stadia Lammensa^u, poprzedzone stadiami Wellhausena^{1 2}, zmierzają do wykazania, iż ta tradycja odzwierciedla pogląd szkoły irackiej, z której pochodzi większość naszych obecnych źródeł, a która rozwinęła się za panowania Abbasydów — śmiertelnych wrogów Omajjadów. To, co rzeczywście mogło się wydarzyć, a mianowicie, że obaj rozjemcy pozbawili stanowiska obu mocodawców, było przegraną 'Alego. Mu'awija nie miał żadnego kalifatu, aby się go miał zrzekać. Był tylko gubernatorem prowincji. Sam fakt arbitrażu postawił go na równym poziomie z kalifem 'Alim, którego pozycja przez to obniżyła się do roli zwykłego pretendenta. Wyrok sędziów pozbawił 'Alego rzeczywistego stanowiska, a Mu'awiję fikcyjnej pretensji, której nie śmiał nawet publicznie dochodzić. Dopiero w r. 661, w dwa lata po opuszczeniu kurtyny z przeprowadzonej farsy arbitrażowej, Mu'awija ogłosił się kalifem w Jerozolimie.

Przyjęcie zasady arbitrażu okazało się zgubne dla 'Alego pod wieloma względami, pozbawiło go bowiem sympatii olbrzymiej masy jego własnych zwolenników. Charydżyci^{3 4} (secesjoniści), jak ich nazywano, najwcześniejsza sekta islamu, okazali się jego śmiertelnymi wrogami. Przyjęli oni jako hasło la hukma Ula U-l-Luh¹⁴ (arbitraż należy tylko do Allacha), chwycili za broń tworząc armię liczącą 4000 ¹⁵ ludzi pod dowództwem 'Abdullaha ibn Wahba ar-Rasibi. Na brzegu kanału Nahrawan 'Ali zaatakował ich obóz (659) i zniszczył prawie zupełnie, jednakże powstawali oni ponownie pod różnymi nazwami i byli cierniem w boku kalifatu aż do czasów abbasydzkich.

Wczesnym rankiem 24 stycznia 661 r., kiedy 'Ali szedł do meczetu w Kufie, został uderzony w czoło zatrutą szablą. Broń ta, która dosięgła mózgu, znajdowała się w rękach charydżyty, 'Abd ar-Rahmana ibn Mulgama. Do czynu tego skłoniła go pewna kobieta, jego przyjaciółka, pragnąc pomścić swoich krewnych, którzy zostali wymordowani pod Nahrawan. Tradycja czyni Ibn Mulgama jednym z trzech współwinowajców, którzy pod przysięgą w al-Ka'bie sporządzili plan uwolnienia społeczeństwa muzułmańskiego tego samego dnia od jego trzech burzliwych przedstawicieli: 'Alego, Mu'awiji i 'Amra ibn al-'Asa^{5 6}. Wszystko to brzmi zbyt dramatycznie, aby było prawdziwe. Odludne miejsce, blisko Kufy, gdzie 'Ali został pogrzebany ⁷, obecne Maśhad 'Ali w an-Nagafie, stało się jednym z wielkich ośrodków muzułmańskich pielgrzymek.

Dla swych szyickich stronników czwarty kalif wkrótce stał się jednym z ważniejszych świętych sekty, walim (przyjacielem i namiestnikiem) Allacha, tak jak Muhammad był Prorokiem islamu i Wysłannikiem Allacha. 'Ali martwy budził większy szacunek niż 'Ali żyjący. Jako kanonizowany męczennik zyskał natychmiast więcej, niż stracił za życia. Aczkolwiek brakowało mu tych zalet charakteru, które cechują wodza i polityka, mianowicie: czujności, przewidywania, zdecydowania i przebiegłości, to obdarzony był za to przymiotami idealnego Araba. Odważny w boju, mądry w radzie, pięknie mówiący, szczery dla swych przyjaciół, wielkoduszny dla swych wrogów, stał się zarówno wzorem muzułmańskiej szlachetności i rycerskości (futuica), jak też Salomonem arabskiej tradycji. Wokół jegmAguenia powstała niezliczona liczba poematów, przysłów, powiedzonek i anegdot. Miał śniadą cerę, duże, czarne oczy, łysą głowę, gęstą i długą białą brodę, był tęgi i średniego wzrostu⁸. Jego szabla du-al-Faqar, zdobyta przez Proroka na pamiętnym polu walki pod Badr, została uwieczniona słowami wiersza, jaki ryto na wielu średniowiecznych mieczach arabskich: La sajfa illa clu-al-Faąari wa-la fata Ula 'Ali (nie ma miecza nad du-al-Faqar i nie ma wojownika nad 'Alego). Późniejszy ruch fitjan, który wprowadził specjalny ceremoniał i insygnia przypominające praktyki średniowiecznego europejskiego rycerstwa i współczesny ruch skautowski, obrał 'Alego za swój pierwszy wzór. Został on uznany za mądrego i dzielnego przez cały świat muzułmański, idealnego i godnego naśladowania przez wiele bractw fitjan i derwiszów oraz za bezgrzesznego i nieomylnego przez swych stronników, a nawet wśród gula (ekstremistów) uważano go za ucieleśnienie bóstwa. On, którego ziemska kariera była właściwie niepowodzeniem, wywiera nadal największy po Proroku wpływ.

Tłumy pielgrzymów", które ciągle płyną do jego świętego przybytku (maśhadj w an-Kagafie i do przybytku jego syna al-Husajna, arcyświętego i męczennika szyickiego w pobliżu Karbala’, i widowisko męki odtwarzanej corocznie w dniu dziesiątego muharrama w całym świecie szyickim, świadczą o tym, że śmierć może przynieść Mesjaszowi większe korzyści niż życie.

CZASY WIELKICH KALIFÓW

Wraz ze śmiercią 'Alego (6G1) zakończył się etap, który może być nazwany republikańskim okresem kalifatu, a który zaczął się od Abu Bakra (632). Czterej kalifowie tego okresu znani są historykom arabskim jako ar-raśidun (prawowierni). Założyciel drugiego kalifatu, Mu'awija Omajjada, człowiek światowy, mianował własnego syna Jazida swym następcą i został założycielem dynastii. W ten sposób wprowadzono do kalifatu zasadę dziedziczności i nigdy się już jej nie wyrzeczono. Kalifat omajjadzki był pierwszą dynastią (mulk)

155

1

Ftudes sur le rigne du calife omaiyade Mo’awia I‘^r, Beirut 1907, rozdz. VII.

2

¹¹ Das arabische Reich und sein Slurz, Berlin 1902, rozdz. II = The Arab Kingdom and its Fali, tłum. M. G. Weir, Calcutta 1927, rozdz. II.

3

¹¹ Nazywani także Harurija, od Harura’ (Harawra’ u Jaquta, t. II, s. 246).

4

“ Faltri, s. 130. Por. Koran, 12, 70.

5

12 tya. u aś-Sakrastaniego, s. 86.

6

" Por. ad-Dinawari, 3. 227; at-Tabari, t. I, 3. 3456 n.; H. Zotenberg, Chron%que de Tabari, t. III, Paris 1871, 8. 706 nn.

7

Miejsce to, wg tradycji szyickiej, zostało obrane zgodnie z wolą umierającego 'Alego, który wydał polecenie, aby jego zwłoki położyć na grzbiet wielbłąda i pochować tam, gdzie on uklęknie. Miejsce to było trzymane w tajemnicy za Omajjadów, aż dopiero Harun ai-Kaśld

8

w 791 r. natrafił na nie przypadkowo. Pierwsza szczegółowa relacja o grobie patrz: Ibn Hawąal, ul-Masdlih w-al-MamaWk, wyd. de Goeje, Leyden 1872, s. 163.

“ Al-Mas'udi, Tanlńh, 8. 297