11289 LastScan40

Rodzaje zadań, problemów czy sytuacji angażujących zdolności intelektualne człowieka dorosłego czy starego są treściowo odmienne. Odmienność ta wyraża się w tym, że problemy, z jakimi spotyka się człowiek w dojrzałym okresie swojego życia, mają charakter problemów otwartych, kontekstualnie bogatych, o dużej ilości możliwych, równie dobrych rozwiązań itd. (zob. podrozdz. 6.3.1). W związku z tym, różnice poziomu wykonania standardowego testu inteligencji nie muszą być funkcją wieku oraz starzenia się zdolności intelektualnych, ale mogą być rezultatem różnego stopnia trafności testu.

Teoria nieuniknionego starzenia się inteligencji wzbudza jeszcze jedną wątpliwość, która dotyczy interpretacji znaczenia wyników osiąganych w testach inteligencji. Zwolennicy tej teorii nie odróżniają podstawowego poziomu wykonania zadań testowych od poziomu zdolności ukrytych, czyli latentnych zdolności rozwojowych. Ukryte zdolności można określić jako poziom wykonania zadań, który jest efektem rozwoju lub długotrwałego treningu zdolności mierzonych za pomocą testu. Wynik jednokrotnego testowego badania inteligencji ma zatem ograniczone znaczenie, ponieważ nic nie mówi o ukrytych zdolnościach rozwojowych. Wielu badaczy uważa, że w pomiarze inteligencji należy uwzględnić wpływ niejednakowego doświadczenia (praktyki, treningu, nowości zadań) na wyniki badania testowego. Zdaniem Baltesa (1987), rozwiązaniem tego problemu byłoby wielokrotne badanie testem i określenie maksymalnego poziomu wykonania zadań w danym wieku. Pomiar taki uwzględnia ukryte zdolności rozwojowe.

7.4.2. Badania poprzeczne i podłużne nad rozwojem inteligencji

Większość badań nad zmianami inteligencji w ciągu życia jednostki zdaje się potwierdzać przewidywania wynikające z teorii inteligencji płynnej i skrystalizowanej (Horn, 1982; Papalia, Olds, 1986). W badaniach poprzecznych (porównujących ludzi należących do różnych grup wiekowych, badanych w tym samym czasie) najwyższy poziom wykonania zadań nasyconych głównie czynnikiem inteligencji płynnej przypada zazwyczaj na okres adolescencji. Po adolescencji następuje coraz wyraźniejszy spadek spowodowany nieuniknionymi procesami starzenia się i atrofii struktur centralnego układu nerwowego. Natomiast początki obniżania się poziomu wykonania testów mierzących inteligencję skrystalizowaną pojawiają się dopiero w późnym wieku średnim i starości. Spadek ten jest interpretowany jako wtórna konsekwencja starzenia się inteligencji płynnej. Warto również zwrócić uwagę na to, że badania te wskazują na wzrastające wraz z wiekiem indywidualne zróżnicowanie wyników. W porównaniu z młodszymi grupami, wyniki indywidualne osób starszych w sposób istotny częściej odbiegają w jedną lub drugą stronę od przeciętnej dla grupy. Temu aspektowi otrzymywanych wyników badań nie przypisywano zazwyczaj należnej wagi, a wskazują one na coraz większe w wieku średnim indywidualne zróżnicowanie rozwoju zdolności poznawczych.

Wyniki badań podłużnych nad inteligencją dostarczyły istotnej przesłanki podważającej teorię naturalnego charakteru procesu starzenia się funkcji poznawczych. Różnią się one od badań poprzecznych tym, że pomiaru dokonuje się z udziałem tej samem grupy osób badanych, reprezentujących tę samą grupę wiekową w trakcie dwóch lub większej liczby badań rozłożonych w czasie. Wyniki były zupełnie odmienne od uzyskiwanych w badaniach poprzecznych; o ile w wieku średnim obserwowano pewne nieznaczne tendencje regresywne w przypadku testów inteligencji płynnej, o tyle wyniki testów inteligencji skrystalizowanej nie wykazywały takich tendencji.

7.4.3. Badania sekwencyjne Schaiego

K. W. Schaie (1983) jest autorem pierwszych w historii sekwencyjnych badań nad rozwojem inteligencji¹. Rezultaty jego badań okazały się niezwykle istotne dla współczesnych poglądów na temat rozwoju inteligencji w dorosłości. Badacz ten wykazał, że o starzeniu się możemy mówić jedynie w odniesieniu do inteligencji płynnej, ale dopiero pod koniec wieku średniego (około 55.-60. r.ż.), przy czym regresja ta przyjmuje istotne rozmiary dopiero w późnej starości (po 80. r.ż.).

Schaie wykazał również, że podstawową przyczyną związanych z wiekiem różnic w poziomie inteligencji nie jest wiek osób badanych, który ma znaczenie zupełnie marginalne, lecz dzielące badanych różnice generacyjne. Różnice owe są wyrazem tzw. względnego starzenia się inteligencji (przeciętny poziom inteligencji dla określonej generacji zostaje na przestrzeni życia w zasadzie niezmienny, przy coraz wyższym przeciętnym poziomie inteligencji w każdej następnej generacji).

Kolejnym ważnym rezultatem badań Schaiego było stwierdzenie, że wraz z wiekiem wzrasta indywidualne zróżnicowanie wyników. Okazało się, że u podstaw tego zróżnicowania leżą przede wszystkim: stan zdrowia badanych, cechy ich osobowości oraz preferowany typ aktywności. Aktywność sprzyjająca zdobywaniu różnorodnych doświadczeń, motywacja wzmacniająca ćwiczenie i utrzymywanie sprawności intelektualnej oraz dobre zdrowie korelują z brakiem spadku poziomu inteligencji w wieku średnim, a nawet w późnej dorosłości.

7.4.4. Badania eksperymentalne nad rozwojem myślenia

Większość badań eksperymentalnych, których celem było poznanie struktury myślenia, strategii rozwiązywania zadań oraz funkcji poznawczych uczestniczących w procesie rozwiązywania zadań u ludzi młodych, dorosłych i starych, potwierdza wyniki badań psychometrycznych. Okazuje się, że w wieku średnim stopniowo obniża się szybkość, wydajność, oraz zakres przetwarzania informacji, przy (w zasadzie niezmienionej) strukturze procesu przetwarzania. Prawidłowość ta uwidoczniła się zarówno w badaniach nad stosunkowo prostymi procesami przetwarzania informacji, jak również w badaniach, których przedmiotem były procesy bardzo złożone i skomplikowane (Perlmutter, 1988).

1

Na temat planów badań rozwojowych, w tym o analizie sekwencyjnej, piszą Przetacznik--Gierowska i Tyszkowa (1996), a także Brzezińska i Trem pała (2000).