12383 skanowanie0020 (61)

66

struktury. Między tymi dwoma wymiarami istnieją napięcia i tarcia. Wskazują one na ich współzależność (Schulze 1993a; Kade, Seitter 1996).

Aby zrozumieć procesy uczenia się biograficznego, trzeba znać wolumen modeli przebiegu życia funkcjonujących w danym społeczeństwie. Modele te nie są istniejącymi wcześniej „zewnętrznymi zmiennymi”, ale są kształtowane i organizowanie w rozstrzygający sposób w ramach zinstytucjonalizowanej edukacji. Pokazał to Kohli (1985) na przykładzie klasycznego podziału przebiegu życia we współczesnych zachodnich społeczeństwach na fazy przygotowania, działania i spoczynku. W modelu tym przebieg życia oraz czas i przestrzeń sformalizowanego uczenia się są zdefiniowane za pomocą instytucjonalnej klasyfikacji (szkoła, system doskonalenia zawodowego). Takie z góry określone fazy są obowiązujące dla wszystkich członków społeczeństwa. Rola kształcenia i doskonalenia w przebiegu życia nie ogranicza się tylko do fazy „przygotowania”. W formie łańcuchów wyborów i rozgałęzień edukacja narzuca strukturę całemu biograficznemu „programowi”. Jest to prawdziwe dla modelu opisanego przez Kohli, a więc odnosi się do standardowej biografii w nowoczesnych społeczeństwach - system szkolny w edukacji ogólnej, oraz poziomy umiejętności i wyznaczane przez nie profile, określają pewne początkowe możliwości i wyznaczają kierunek, jaki następnie obiera życie jednostki. Ponadto, określają społeczne usytuowanie jednostki. Szkoła jest kluczowym miejscem praktykowania formalnego uczenia się. Ale przez internalizację specyficznej zawartości kształcenia, jednostki uczą się również różnych form uczenia się.

Umiejętności i doświadczenie nabyte w szkole w ogromnym stopniu kształtują późniejsze zmiany statusu w biografii - doskonalenie zawodowe i/lub podjęcie zatrudnienia - wraz z początkowym kształceniem zawodowym ustanawiają zarysy całej biografii zawodowej. Chociaż ustawiczne doskonalenie zawodowe czy przekwalifikowanie mogą tworzyć nowe pola wyboru, są one zawsze zależne od kwalifikacji początkowych oraz od wcześniej ustalonych wzorców kariery, które różnią się znacznie nie tylko w zależności od zawodu, ale i od kryteriów pozycji społecznej (klasa, płeć, etniczność, narodowość). Takie pola wyboru są na przykład w znacznym stopniu nieobecne w zawodach typowych kobiecych (Rabe-Kleberg 1993a, Born 2000). Ostatnia duża faza w biografii - emerytura, jest również określana w terminach jej podstawowych założeń ramowych. Cechuje ją nie tylko ekonomiczny, kulturowy czy społeczny kapitał, ale również stan zdrowia, kondycja fizyczna i zasoby życiowe. Są one zależne od biografii zawodowej jednostki. W równym stopniu faza ta jest uzależniona od drogi kształcenia i doskonalenia zawodowego.

Choć trójfazowy cykl przebiegu życia stracił na znaczeniu wraz ze zmianami charakteru pracy, nowe, zindywidualizowane i „pluralistyczne” wzorce przebiegu życia nadal są w znacznym stopniu kształtowane przez instytucje edukacyjne i przystosowywane do nowych „biografii całożyciowego uczenia się” (Faulstich-Wieland 1997; Nuissl 1997). Relacje między kształceniem a przebiegiem życia ulegają zmianie. Kształcenie i doskonalenie niekoniecznie już przebiegają liniowo, w znaczeniu cią-glego nabywania umiejętności i społecznego usytuowania („kariera”), ale są „złożone t kawałków”, lub też cyklicznie powtarzają się jako „bezczasowe formy podzielonego na sektory życia” (zob.: Kade, Seitter 1996, s. 143 i n.).

faktem jest, że kształcenie i doskonalenie jako instytucja społeczna lub jako system przeplatających się instytucji, kształtuje typowe struktury przebiegu życia i wywiera znaczący wpływ na subiektywne plany życiowe i doświadczenia ludzi. Historyczne i strukturalne porównania ujawniają, że proces ten przebiega wedle kluczowych osi różnicowania społecznego - klasy, płci kulturowej czy „etniczności”, oraz że przebieg życia nierównomiernie rozkłada szanse i grupuje je według pozycji społecznej. Z perspektywy świata życia jednostki struktury te reprezentują „modele życia możliwego”.

Czasowa organizacja edukacji i uczenia się w przebiegu życia

W związku z usytuowaniem jednostki w przestrzeni społecznej, kształcenie i doskonalenie tworzą czasowy porządek procesów uczenia się biegnących równolegle do osi jej biografii. Trzeba założyć, że współcześnie istnieje pomieszanie trwałych norm wywodzących się z trójfazowej, „standardowej” (m.in. męskiej) kariery z elementami bardziej współczesnego modelu elastycznego, „całożyciowego uczenia się”. Od czasu edukacyjnych reform z lat 60. politycy oświatowi wykreowali nowe ścieżki zdobywania kwalifikacji, umożliwiające podejmowanie edukacji formalnej i doskonalenia także w wieku dorosłym. Zaakceptowano drugą i trzecią ścieżkę dochodzenia do formalnego kształcenia i doskonalenia zawodowego (zwłaszcza dla kobiet), co doprowadziło nie tylko do wyższej mobilności edukacyjnej (odnośnie mobilności kobiet zob.: SchlUter 1993, 1999), ale przyczyniło się także do powstania nowych wzorów przebiegu życia, w których „praca”, „rodzina” i „edukacja” mogą wielokrotnie ulegać przemianom i być łączone jedne z drugimi w rozmaitych konstelacjach. Choć ograniczone ramy tego tekstu nie pozwalają na prezentację empirycznych wzorów tego typu, powinniśmy wyróżnić trzy aspekty czasowego uporządkowania kształcenia i doskonalenia w przebiegu życia, które nie podpadają pod linearne trajektorie, ale które są typowe dla biograficznego doświadczenia nabywanego w kontekście rosnącej indywidualizacji przebiegu życia:

(a) Kompetencje edukacyjne i alternatywne drogi kształcenia dorosłych: są to programy dostarczające dorosłym drugiej (trzeciej, czwartej,...) „szansy” nadrobienia utraconych możliwości lub korekty uzyskanego uprzednio edukacyjnego statusu, poprzez skorzystanie z różnych ścieżek uczenia się w ramach systemu edukacji i kariery zawodowej. Jednakże możliwości przywrócenia utraconych szans edukacyjnych są ograniczone, po prostu dlatego, że życia ludzkiego nie sposób powtórzyć, albo z powodu braku możliwości dalszego rozwoju w ramach uprzednio zdobytego wykształcenia. Jest to oczywiste w przypadku zawodów typowych kobiecych (Rabe-KIeberg