13855 skanuj0008 (187)

180

Ruch naturalny ludności

Urodzenia

181

Należy również pamiętać, że do 1961 r. jako urodzenia w roku sprawozdaw-czym przyjmowano w GUS te. które nastąpiły w danym roku i zostały zarejestrowa-ne w nim oraz w I kwartale następnego roku; urodzenia rejestrowane z większym opóźnieniem doszacowywano.

Od 1961 r. w sprawozdawczości statystycznej przyjmuje się urodzenia .: zarejestrowane w danym roku (z wyjątkiem zarejestrowanych z opóźnieniem' 12 i więcej lat) jako urodzenia pochodzące z roku sprawozdawczego,    •‘m

W polskiej praktyce statystycznej urodzenia dzieli się na małżeńskie i poza- r, małżeńskie na podstawie stanu faktycznego ustalonego zgodnie z przepisem kodeksu • rodzinnego i opiekuńczego, który stanowi: .Jeżeli dziecko urodziło się w czasie trwania małżeństwa albo przed upływem 300 dni od jego ustania lub unieważnienia, domniemywa się, że pochodzi ono od męża matki*’^{1 2}. Jeżeli brak jest takich przesłanek, urodzenie zostaje zaliczone do pozamałżeńskich.

W przypadku urodzeń wielorakich (bliźnięta, trojaczki, czworaczki itd.) w statystyce uznaje się każdego noworodka za jedno urodzenie.

7.3.1

Rodność (natężenie urodzeń)

Podstawą analizy natężenia urodzeń są z reguły współczynniki rodności i płodności (por. punkt 7.3.2). Przez pojęcie rodność należy rozumieć natężenie urodzeń . w badanej zbiorowości w określonym czasie. Współczynnik urodzeń (rodności) wyraża stosunek liczby urodzeń żywych z badanej zbiorowości w badanym okresie do liczby ludności do niej zaliczonej w połowie badanego okresu lub do średniej liczby ludności:

gdzie:

W_u — współczynnik urodzeń (rodności),

U, — liczba urodzeń w okresie f,

L, — liczba ludności według stanu w połowie badanego okresu t lub średnia liczba ludności w okresie /,

C — constans (1000).

Współczynniki urodzeń dla okresów krótszych niż rok są obliczane zazwyczaj w stosunku rocznym. Tak więc obliczając współczynnik dla kwartału, przyjmuje się w liczniku czterokrotną liczbę urodzeń w danym kwartale, a w mianowniku liczbę ludności w połowie danego kwartału lub średnią liczbę ludności w danym kwartale. Zamiast zwiększania w liczniku liczby urodzeń można odpowiednio zmniejszyć liczbę z mianownika. Dynamikę rodności w Polsce ilustrują liczby z tablicy 7.10.

Współczynnik rodności ze względu na swoją budowę nie może być wyłącznym kryterium oceny procesu urodzeń, gdyż na kształtowanie się jego poziomu wpływa wiele czynników (struktura badanej populacji według płci i wieku itp.).

W omawianym współczynniku liczba urodzeń jest odnoszona do liczby całej ludności, bez względu na jej wiek, płeć i stan cywilny. Tymczasem zmiany w strukturze badanej populacji według wieku mogą mieć istotny wpływ na poziom rodności. Uwzględnianie w mianowniku ogólnej liczby ludności powoduje, że nie ma ani sensu, ani możliwości obliczania cząstkowych współczynników rodności. Ze względu na to, że decydujący wpływ na wielkość łiczby_Nurodzcń ma liczba kobiet, i to kobiet w wieku rozrodczym, przy ocenie natężenia urodżeń nałeźy przede wszystkim posługiwać się współczynnikiem płodności. Niemniej jednak ogólne współczynniki urodzeń, zwane często surowymi współczynnikami urodzeń dla podkreślenia, że uwzględniają zarówno zmiany w poziomie płodności kobiet, jak i w strukturze ludności według płci i wieku, są powszechnie stosowaną miarą rodności. Ponadto współczynnik urodzeń jest jednym z elementów określających współczynnik przyrostu naturalnego ludności. Zmiany rodności w krajach europejskich w latach 1901-2000 obrazują dane zawarte w tablicy 7.10.

Tablica 7.10

Współczynniki urodzili w wybranych krajach europejskich oraz wybranych okresach

(pięcioletnie liczby urodzeń na 1000 ludności w środku badanego okresu)

Regiony Kuje	Lata
	1901-1905	1931-1935	1950-1955	(995-2000
Europa Wschodnia	.		24,4	9,2
Bułgaria	40,6	29,3	21,1	8,0
Polska	44,0	27,8	30,1	103
Rumunia	39,6	32,1	24,9	10,3
Węgry	36,9	22,4	21,1	9.8
Europa Północna		-	16,9	11,7
Dania	29,0	17,8	17,9	12,4
Finlandia	32.4	19,5	22,8	113
Irlandia	22.3	19.4	21,4	143
Norwegia	28,5	15.2	18,7	13.1
Szwecja	26.1	14,1	153	10.0
W Brytania	28.2	153	15.9	12.0
Europa Zachodnia	•		173	10,7
Austria	30.4	14,4	15,0	10.1
Belgia	27,7	16,8	16,7	10,8
Francja	21,2	163	193	12,4
Holandia	31,6	2U	22,1	113
Niemcy			153	9.3
Szwajcaria	27,8	16.4	173	103
Europa Południowa		.	21,1	10,0
Albania			383	2J3
Grecja		29,4	19,4	93
Hiszpania	35,3	27.2	203	9a
Portugalia	31.9	29,0	24,1	113
Włochy	32,6	23,9	183	9,1

Źródło; OprooiwanieuUęnf upodrtawic Uonomu Survey of Europe.Ptn H, UN. Nowy Jork 1975.

s 23l;ioczaikówdemogra6czaydi ONZ. x różnych lei;    Th*2000Revińva

'■o! n i UL UN. Nowj Jort 2001

182    Ruch naturalny ludności ___ [M

Warto zwrócić uwagę, że o ile na początku ubiegłego stulecia wartości f współczynników urodzeń kształtowały się w krajach europejskich na poziomie 26-49%t>, o tyle w latach 1995-2000 na znacznie niższym poziomie 8-14%^: | z wyjątkiem Albanii, gdzie współczynnik wyniósł 21 %o.

7,3.2

Płodność kobiet

Przez pojęcie płodności rozumiemy natężenie urodzeń w badanej populacji kobiet , będących w wieku rozrodczym. Miernikiem płodności kobiet jest współczynnik płodności wyrażający stosunek liczby urodzeń żywych w danym okresie do liczby kobiet badanej zbiorowości, będących w wieku rozrodczym. W polskiej praktyce statystycznej przyjmuje się, że kobiety wchodzą w wiek rozrodczy po ukończeniu 15. roku życia i trwają w nim do ukończenia 49. roku życia (dodajmy, że przyjmowane granice wieku rozrodczego są w zasadzie zróżnicowane w zależności od stref klimatycznych). Biologiczne granice wieku rozrodczego kobiet naturalnie mogą odbiegać od podanych wyżej; istnieje także pewien odsetek kobiet bezpłodnych, zatem nieodzowne jest zastosowanie rozwiązania umownego.

Ogólny współczynnik płodności (Wp,) oblicza się według wzoru:

^(7ll3)

*13-49

gdzie:

U, — liczba urodzeń żywych w okresie /,

K_i5m49 — stan liczebny kobiet w wieku 15-49 lat w połowie badanego okresu (np. dla roku t stan w dniu 30.06) lub średnia liczba kobiet w wieku ■ 15—49 lat w okresie t,

C — constans (100 lub 1000).

Współczynnik płodności obliczony według wzoru (7.13) wyraża średnią liczbę ; dzieci urodzonych w ciągu badanego okresu przypadającą na 1000 kobiet (lub na .. 100 kobiet) w wieku rozrodczym (w mianowniku współczynnika znajduje się liczba wszystkich kobiet będących w wieku rozrodczym). Ze względu na to, że zdecydowany wpływ na wielkość liczby urodzeń w danym okresie ma liczba kobiet będących w wieku rozrodczym i jednocześnie w stanie małżeńskim (w Polsce dzieci pozamałżeńskie stanowią ok. 12% rocznej liczby urodzeń), celowe jest również obliczanie współczynnika płodności małżeńskiej, posługując się liczbą kobiet w wieku rozrodczym, pozostających jednocześnie w stanic małżeńskim, oraz liczbą urodzeń małżeńskich. Należy jednak pamiętać, że ogólne współczynniki płodności: kryją w sobie zmiany w natężeniu urodzeń, jakie występują w zbiorowościach kobiet • poszczególnych roczników wieku, oraz różnic w strukturach wieku rozrodczego! |

Ogólny współczynnik płodności nie może zatem dać tych możliwości analitycznych, jakich dostarczają współczynniki cząstkowe (grupowe). Powszechnie stosuje się grupowanie urodzeń według pięcioletnich grup wieku rozrodczego kobiet. W liczniku cząstkowego współczynnika płodności znajduje się zatem liczba urodzeń ze zbiorowości matek określonej grupy wieku (np. 20-24 lata), w mianowniku zaś ;

Urodzenia    ³ M83

1

Kodeks lodzbno-opiekuńczy (Dz-U 1964. nr 19. poz. 59, art 62. § 1).

2

liczba kobiet w tym samym wieku w połowie badanego okresu lub średnia liczba kobiet z badanego okresu.

Jeszcze bardziej szczegółowy obraz płodności kobiet dają współczynniki cząstkowe obliczane oddzielnie dla poszczególnych roczników wieku rozrodczego kobiet.

Można również obliczać ogólne oraz cząstkowe współczynniki płodności według kolejnych numerów urodzenia dziecka. W przypadku ogólnych współczynników liczbę urodzeń danej kolejności dzieli się przez ogólną liczbę kobiet będących w wieku rozrodczym, a wynik mnoży się przez 1000. W przypadku cząstkowych współczynników Jiczbę urodzeń danej kolejności pochodzących z matek wybranej grupy wieku dzieli się przez liczbę kobiet tej grupy wieku, a wynik mnoży się przez 1000.

Suma współczynników płodności obliczonych dla kolejnych numerów urodzenia równa się bądź ogólnemu, bądź cząstkowemu współczynnikowi płodności obliczonemu dla badanej grupy wieku w zależności od badanej zbiorowości urodzeń.

Natężenie urodzeń na ziemiach polskich obliczane na 1000 kobiet w wieku rozrodczym zmalało w okresie 1900/1901-2000 o ponad 79% (obecnie rodzi się

0    143 dzieci mniej na 1000 kobiet w wieku rozrodczym).

Należy zwrócić uwagę na to, że współczynniki płodności i rodności kształtowały się na stosunkowo wysokim poziomie w okresie przed pierwszą wojną światową oraz charakteryzowały się stałą tendencją spadkową w latach 1921-1939.

Bezpośrednio po drugiej wojnie światowej współczynniki płodności przekroczyły poziom z lat 1936-1939. Od 1958 r. do początku lat siedemdziesiątych XX w. ogólny współczynnik płodności systematycznie malał. Po czasowym wzroście wartości, ok. 1980 r., współczynniki płodności uległy dalszemu obniżeniu.

W pierwszych trzydziestu latach XX w. nastąpiło istotne obniżenie się poziomu współczynników płodności we wszystkich grupach wieku rozrodczego, przy czym w młodszych grupach wieku było ono stosunkowo nieznaczne, w starszych zaś bardzo wyraźne (tabi. 7.11). Znamienne, że zarówno w okresie 1900-1901, jak

3

   w okresie 1931-1932 największe natężenie urodzeń wykazywały kobiety w wieku 25-29 i 30-34 lat.

Cząstkowe współczynniki płodności kobiet w Polsce dla okresu poprzedzającego wybuch drugiej wojny światowej nie są niestety znane, obliczone zaś dla okresu po drugiej wojnie światowej, do 1960 r. włącznie, wskazują na istnienie tendencji do stałego wzrostu natężenia urodzeń w dwu pierwszych grupach wieku (15-24 lata) oraz stałego zmniejszania się natężenia urodzeń w pozostałych grupach wieku (25-49 lat), przy czym im starsze wiekiem kobiety obejmuje grupa, tym bardziej istotne jest w niej tempo spadku. Od 1960 r. do początku lat siedemdziesiątych można było obserwować spadek płodności we wszystkich pięcioletnich grapach wieku rozrodczego kobiet. Na przełomie lat 1970/1980 nastąpił czasowy wzrost płodności w trzech pierwszych grupach wieku i obniżanie w starszych. Wiek największej płodności kobiet w Polsce przesunął się, w stosunku do okresu przedwojennego, z 25-29 i 30-34 lat na 20-24 i 25-29 Jat

Rozkład cząstkowych współczynników płodności według roczników bądź pięcioletnich grup wieku jest określany jako wzorzec płodności według wieku. Możemy więc mówić o zmianie wzorca płodności w Polsce.