12426 S5006363

typu. jak leź inne spotykane w Malópolsce formy ogól-noceltyckie(flaszowate. beczulkowaie) występują najczęściej w odmianach upowszechniających się na terenach Celtyki zachodniej i centralnej stosunkowo późno. niekiedy dopiero w czasach po podboju rzymskim. Także pod względem ogólnej struktury formalnej opisany wyżej zbiór nawiązuje raczej do późnych inwcntrzy z Buzy-lei-MUnsterhUgel (niższa frekwencja flasz, przewaga mis pólkulistych nad esowatymi), niż do zestawów naczyń tej kategorii z Bazylei-Gasfabrik. a także z Manchingu i oppidów czeskich. W najwyższym jednak stopniu zbieżny jest z ceramiką malowaną z terytorialnie najbliższych Malopoisce obszarów wschodnioceltyckich. zwłaszcza inwentarzy ze stanowisk zlokalizowanych w północnej strefie Kotliny Karpackiej (Zemplin, Lip-tovski Mara. Bratysława. Budapeszt), w głąb której przesuwa się ciężar masowej produkcji celtyckiej ceramiki malowanej po upadku ośrodków produkcyjnych położonych dalej na zachód (szerzej por. rozdz. 3.1.1.1.4). Jako dowód szczególnie późnej pozycji chronologicznej najmłodszych produktów pracowni małopolskich traktować można pojawienie się form naśladujących niektóre naczynia term sigiUata (talerze, flasze z „kie-lichowatym" wylewem). Zjawisko to stanowi przejaw tych samych procesów, jakim podlegają warsztaty celtyckie na terenach włączonych do Cesarstwa Rzymskiego (Maier 1963,259. 134n.; Cumberpatch 1993a, 64).

W literaturze podkreślano już niezwykle wysoką jakość malowanej ceramiki małopolskiej na tle ceramiki tej kategorii z innych terenów celtyckich, a mianowicie jej wyjątkową cienkościenność. bardzo dobry wypał, etc. (por. Woźniak 1990, 74). Wysokich umiejętności garncarzy małopolskich dowiodły także analizy technologiczne. przeprowadzone w latach 70-tych przez M. Wirską-Parachoniak (1980). W ich trakcie ustalono też, iż do produkcji ceramiki tego rodzaju stosowano różne rodzaje surowców, co pozwoliło postulować istnienie na terenie zajętym przez późne osadnictwo grupy tynieckiej przynajmniej trzech warsztatów garncarskich (Wir-ska-Parachoniak. passim; Woźniak 1990, 30n.). Jeden z nich (prawdopodobnie najwcześniejszy - por. Woźniak 1990, passim) funkcjonował na pewno na położonej na prawobrzeżu Wisły osadzie w Podłężu, gdzie odkryto pozostałości dwukomorowego pieca garncarskiego. Z dużą dozą pewności dwa kolejne warsztaty lokalizować można w obrębie omawianego tu skupienia osadniczego, na stanowiskach w Krakowie Krzesła-wicach 41 (Poleska. Tobola 1988,96n.) i Krakowie Pleszewie 20 (Poleska 2000), na których, co prawda, nie odkryto, jak dotychczas, pozostałości pieców garncarskich, niemniej jednak wystąpiły lam fragmenty ceramiki o cechach odpadów produkcyjnych. Wcześniej sygnalizowano także kwestię jeszcze jednej, bardzo licznej serii ceramiki malowanej, zarejestrowanej na osadzie w Krakowie Mogile 1, należącej również do omawianego tu mikroregionu. Mianowicie, niektóre z badanych przez M.Wirską Parachoniak (1980, 62) fragmenty naczyń malowanych z tej osady wykonane były dowodnie z glin odmiennych, niż stosowane w Podłężu, jak też w Krzesławicach i Pleszewie. Niewykluczone więc, iż również nu osud/ic mogilskiej istniała wytwórnia późnej ceramiki celtyckiej, u /ulem wszystkie liczne serie znalezisk tego typu. pochodzące z osad grupy tynieckiej mogą mieć związek z funkcjonującymi nu miejscu wursztutumi garncarskimi. Obydwu. anulizowune tu szerzej wursztuty - krzesluwicki i pleszowski - używuly do produkcji podobne surowce, tj. młode, czwartorzędowe gliny lessopodobne. chudsze i silniej zapiuszcz.onc naturalnie, niż te wykorzystywane w Podłężu. Różnice między nimi polegały jedynie na stasowaniu nieco odmiennych receptur mus garncarskich, a zwłaszcza farb używanych do zdobienia naczyń (por. wyżej rozdz. 3.1.1.1.1), skutkiem tego prawdopodobnie jest wyjątkowa trwulość powierzchni pomalowanych większości naczyń z Krakowa Pleszo-wa 20, w porównaniu do ogółu naczyń z Krzeslawic oraz inne. obserwowane makroskopowo i potwierdzone drogą analiz specjalistycznych, odmienności w zakresie cech technicznych (twardość, charakter przełomów, etc.). Dość istotne różnice obserwować można również, jeśli porównać zestawy form i zdobnictwo naczyń występujących w obu zbiorach, nie zapominając oczywiście, iż seria krzeslawicka jest wielokrotnie liczniejsza niż ta pochodząca z Pleszowa. Wydaje się jednak, że specyfiką warsztatu pleszowskiego były naczynia bogato zdobione skomplikowaną ornamentyką geometryczną (zwłaszcza flasze, garnki flaszopodobne i beczulkowaie). wyjątkowo luksusowe wyroby o wysokiej wartości artystycznej, ale produkowane na niewielką skalę. Warsztat krzeslawicki nastawiony był na wytwarzanie znacznie szerszej gamy produktów bardziej zestandaryzowanych, a w każdym razie, w zasadniczej masie, nie tak bogato zdobionych. Analiza porównawcza form (ogólne podobieństwo proporcji naczyń i szczegółów ich budowy) i zdobnictwa (podobne wątki i motywy) nie pozwala na stwierdzenie wyraźniejszej różnicy w chronologii obu serii. Można jedynie sądzić, iż produkcja pracowni płeszowskiej miała charakter krótkotrwały (efemeryczny?), podczas gdy warsztat (warsztaty?) krzeslawicki funkcjonował przez dłuższy okres czasu (całą fazę III?), o czym świadczy obecność form względnie starszych, a także, jak się wydaje, względnie późniejszych, niż te znane z Pleszowa 20. Pozostałe, zazwyczaj znacznie mniej liczne serie ceramiki malowanej ze stanowisk kompleksu pleszowskiego (stan. 17,

18A) oraz z Krakowa Wyciąża 5 i Krakowa Cła, nie odbiegają zasadniczo od wyrobów typowych dla Krzeslawic bądź, co rzadsze, dla Pleszowa 20. Należy więc sądzić, iż większość z nich to produkty obu warsztatów, choć oczywiście nie można wykluczyć, że mieszkańcy omawianych tu osad zaopatrywali się także w wyroby innych, zlokalizowanych nieco dalej warsztatów (np. podłężskiego), które produkowały naczynia według generalnie bardzo podobnych reguł techicznych (por. Woźniak 1990, 27n.).

W tych samych warsztatach wytwarzano również inne, rzadsze kategorie późnej celtyckiej ceramiki wykonanej na kole - „gładką” (IB I), „szorstką" („kuchenną”. IC), naczynia zasobowe (I D), a najpewniej także ceramikę z domieszką grafitu (IB). Wyróżniona

wyodrębnionych zagiętych to wnętrza brzegach, podobne do opisanych wcześniej form gładkiej ceramiki toczonej, jak też misek typu Podlęże (por. Woźniak 1990, 3ln.. tabl. Xlh. j). Sporadycznie pojawiają się także misy typu Bćkismegyer i boi Roanne.

Zupełnie nową kategorię ceramiki wykonanej przy użyciu kola garncarskiego (lepione z taśm. a następnie obtoczone) stanowią gnibościcnne naczynia zasobowe z gliny silnie schudzoncj domieszką piasku lub, co rzadsze, szamotu. Ułamki kilku naczyń tego rodzaju odkryto na osadzie w Krakowie Wyciążu 5 (ryc. 11:8-10), przeważająca większość pochodzi jednak z osady krzc-sławickiej. Na pozostałych stanowiskach brak znalezisk naczyń tego typu. Reprezentują one dwa podstawowe typy. znane także z pobliskiej osady w Krakowie Mogile (Woźniak 2001). Pierwszy to zasobowe garnki o krótkich łukowato wygiętych szyjach i wywiniętych na zewnątrz. zazwyczaj pogrubionych brzegach (ryc. 11:1, 2). zbliżone formą do wymienionych wcześniej naczyń „kuchennych". Wystąpiły one wyłącznie w Krakowie Krzesławicach i Krakowie Mogile I oraz w Podłężu (por. Woźniak 2001,305n., ryc. Ig. n. o oraz dalsze, por. też cyt. tam liL). Drugi typ to naczynia zasobowe z brzegiem silnie obustronnie poszerzonym i rozmaicie profilowanym. uformowanym w kryzę - klasyczne dolia (ryc. Ilt3-10). nawiązujące kształtem do znanych form ceramiki greckiej (pilhos). kilkakrotnie liczniejsze w omawianym tu zbiorze, znane z Krzeslawic i Wyciąża 5. a także kilku innych osad grupy tynieckiej (Kraków Mogiła 1. Kraków Tyniec, Podlęże - por. Woźniak 2000.304n.. ryc. la-c, e i dalsze). Były one dość często zdobione prostą ornamentyką geometryczną (linie poziome. faliste) lub plastyczną, a niekiedy zaopatrzone w masywne uchwyty umieszczane w okolicy największej wydętości brzuśców lub nieco niżej. Pojawiające się stosunkowo późno w inwentarzach kultury lateńskiej dolia występują liczniej, a najprawdopodobniej także wcześniej (LT C2/DI lub początek LT D) na terenach wschodnioceltyckich. Brak zupełnie znalezisk naczyń zasobowych tego typu na oppidach w zachodniej i centralnej Celtyce (w Bazylci-MUnsterhUgel analogiczne do naszych dolia znane były dopiero w czasach Augusta). Bardzo częste są natomiast w Budapeszcie. Bratysławie i Zemplinie. a spotykane także (wyraźnie rzadziej) w inwentarzach kultury puchowskiej (Woźniak 2001. passim). Zapewne więc z oddziaływaniami z terenów położonych w północnej strefie Kotliny Karpackiej wiązać należy genezę dolium grupy tynieckiej.

Stałym składnikiem inwentarzy najmłodszej fazy omawianych tu osad są także naczynia wykonane na kole z masy garncarskiej zawierającej grafit, choć ich udział w całości zbioru naczyń jest niewielki. Na osadzie krzesła wickicj ceramika tej kategorii stanowi zaledwie ok. 0.5% wszystkich skorup oraz 1,4% zbioru fragmentów naczyń wykonanych przy użyciu koła. Dość trudno szacować frekwencję ceramiki z grafitem z najmłodszego horyzontu długotrwałych osad kompleksu pleszowskic-go i z Wyciąża 5. Jak wskazuje bowiem zestawienie form naczyń grafitowych z Krakowa Krzeslawic (ryc. 12), tylko część z nich różni się wyraźnie od okazów wystę-

Ul kategoria pó/nej „gładkiej" ceramiki toczonej (IBI) pochodzi głównie z osad w Krakowie Krzcsłnwicach i Pleszowic 20. Nieliczne jej fragmenty znaleziono także w obiektach najmłodszej fazy Krakowa Pleszowa 17, u pojedyncze pochodzi) z Krakowa Wycisza 5 i Cła. Poza brakiem malowania, ceramika tego rodzaju różni się nieznacznie od malowanej, tak pod względem cech technicznych (niekiedy nieco grubsze ścianki. zawartość niewielkiej ilości domieszki schud/ającej glinę), jak i formalnych. Wyraźnie natomiast różni się od gładkiej ceramiki „siwej", spotykanej w poprzednich fazach, a sporadycznie także w zespołach fazy lll-cj. Reprezentuje ona też formy obecne w zestawie ceramiki malowanej. choć struktura formalna obu zbiorów (częstotliwość typów naczyń) jest zasadniczo odmiennna. można się jednak domyślać, iż pełniła podobne funkcje (ceramika „stołowa", codziennego użytku?). Najliczniejsze w lej grupie naczyń są miski o zagiętych do wnętrza krawędziach (ryc. 10:22, 23). znane w kilkunastu egzemplarzach z Krzeslawic oraz pojedynczego z Cła. Ponadto w Krzesła wicach. Pleszewie 17 i Wyciążu 5 wystąpiły też miski typu Bćkismegyer (ryc. 10:16). stanowiące specyficzną, wschodnioceltycką formę misy c sowa tej, charakterystyczną zwłaszcza dla Kotliny Karpackiej (Budapeszt. Bratysława: Bónis 1969, 179; Pieta. Zachar 1993. 160), spotykaną także w kulturze pu-chowskiej (Pieta I982a. III), a niekiedy także na najmłodszych celtyckich osadach południowo-morawskich, a pojedynczo także w południowej Bawarii (Meduna 1980,92). Sporadycznie pojawiają się także miski innych form - pólkuliste boiRoanne (ryc. 10:20). misy z kryzą(?). Z Krzeslawic. Pleszowa 20 i Cła znane są także formy flaszowate (ry c- 9:5,6). zdobione ornamentyką rytą i plastyczną. Jedna z fragmentarycznie zachowanych flasz, pochodząca z Krakowa Cła (tabl. 4:13). ma charakterystycznie .Jdelichowalo” uformowany wylew.

Znana prawie wyłącznie z Krzeslawic ceramika wykonana na kole z gliny ze znaczną ilością sztucznej domieszki („szorstka”. IC) różni się od opisanych wyżej naczyń wyraźnie szorstką powierzchnią z widocznymi po obu stronach śladami toczenia oraz przeciętnie nieco grubszymi ściankami. Nie wykazuje natomiast wyraźniejszych różnic w zakresie cech uw arunkow anych atmosferą i temperaturą wypału (czerwonawe powierzchnie. przełomy najczęściej z siwym pasemkiem wewnątrz). Zestaw jej form jest dość skromny. Są to najczęściej garnki o krótkich lejkowatych szyjkach i silnie wywiniętych na zewnątrz brzegach, analogiczne pod względem kształtów, do naczyń spotykanych w zestawie ceramiki zasobowej (ryc. 11:1,2). tyle. że znacznie od nich mniejsze. Stanowią one jedną z najmłodszych form celtyckiej ceramiki toczonej, pojawiających się dopiero w młodszym odcinku fazy LT D. bardzo liczne na późnych stanowiskach kultury lateńskiej w Kotlinie Karpackiej, m. in. w Budapeszcie, gdzie występują jeszcze na początku okresu rzymskiego, a znane też z terenów kultury puchowskiej (m. in. z wypelniska pieca w Liptovskiej Mary). W grupie naczyń tej kategorii pojawiają się także garnki będące wiernym naśladownictwem późnych situl grafitowych, a ponadto miski o nic-

139