12550 pdl5

konsekwencję tego zjawiska wskazywał A. Fischer pisząc: „...diabły polskie dadzą się podzielić na dwie grupy: na diabły, powstałe na tle nauki kościoła, średniowiecznych kazań i opowieści kościelnych, oraz na diabły, przekształcone z wierzeń o różnych dawnych demonach, zwłaszcza o duchach domowych, dobrych opiekunach gospodarstwa chłopskiego. Owe dwa typy diabłów wyróżnia doskonale sam lud nasz, mówiąc, że są diabły piekielne i ziemskie pokuśniki, czające się po drogach i lasach" („Lud Polski", s. 155).

Przeszczepiona na grunt polski ideologia chrześcijańska zawierała w swoich treściach różnorodne wątki wierzeniowe, jakie przeniknęły do niej podczas uprzednio prowadzonych działań misyjnych wśród innych ludów europejskich. „Wraz z chrześcijaństwem — pisze B. Baranowski — importowane zostały na ziemie polskie różne wierzenia związane z piekłem i diabłem, a wywodzące się nieraz z religii starożytnego Wschodu, Italii czy nawet ludów celtyckich i germańskich". („Pożegnanie z diabłem..." s. 15).

Tak więc można mniemać, iż polska demonologia ludowa zrodziła się w szerokim kontekście różnorodnych uwarunkowań społeczno-ekonomicznych, politycznych i kulturowo-obyczajowych, głównie jednak jako produkt procesu synkretyzmu słowiańsko-chrześcijańskiego. Poszczególne jej wątki ulegały z kolei różnym dalszym przeobrażeniom i przewartościowaniom w konsekwencji przemian zachodzących w warunkach życia i sposobach produkcji ludu polskiego. W procesie kształtowania się i rozwoju, a także zamierania ludowych wyobrażeń demonicznych daje się zaobserwować występowanie określonych etapów, a mianowicie:

L Okres X-XV w. nazwać można etapem kształtowania się naszych rodzimych wyobrażeń demonicznych na podłożu słowiańskich wierzeń religijnych i pod silnym ciążeniem procesów chrystianizacyjnych. W tym też okresie nastąpiło ukształtowanie się zasadniczego schematu wierzeń demonicznych stanowiących magiczno-mitologiczną płaszczyznę oglądu, interpretacji i klasyfikacji zjawisk świata natury (demony atmosferyczne i przyrodnicze) i życia społecznego (demony opiekuńcze i szkodliwe). W występującym wówczas zjawisku tzw. dwuwiary wierzenia demoniczne, nawiązujące do rodowych i plemiennych tradycji kultur słowiańskich, stanowiły wyraz protestu społecznego mas ludowych wobec chrześcijaństwa jako religii obcej na gruncie słowiańskim i wyrażającej interesy warstw panujących. Przez cały ten okres chrześcijaństwo czyniło zabiegi w kierunku opanowania kultury ludowej i likwidacji tkwiących w niej wątków wierzeń pogańskich.

2. Okres XVI—XVIII w. Wzrost siły Kościoła w życiu społecznym państwa, rozwój literatury konfesyjnej i następnie jarmarczno-odpustowej, wzmożona działalność misyjna duchowieństwa w środowiskach wiejskich i małomiasteczkowych, szeroka propaganda wiary w piekło i diabła — oto tylko niektóre czynniki wpływając na procesy przeobrażeń w sferze ludowych wie-

38