15231 P4290100

Csy Polska straciła to. XIX pod wzglądem nowoczesnej cywilizacji? 107

nego rejestrowany u nas w kategoriach historii kultury materialnej * miał długi rodowód i przetrwał w XIX w., dostosowując się do warunków naturalnych (surowcowych, energetycznych) poszczególnych regionów. W większości krajów europejskich (także na ziemiach polskich po rozbiorach) wewnętrzne warunki społeczno-gospodarcze nie sprzyjały przejściu od empirycznej techniki do przewrotu mechanizacyjnego, do samoczynnego wytworzenia przesłanek rewolucji przemysłowej. Tylko Wielka Brytania osiągnęła na tej drodze przewrót techniczny w przemyśle i transporcie, kształtując wzorce uniwersalne, określające od przełomu XVIII/XIX w. nową sytuację w gospodarce kontynentu europejskiego, m.in. przez podział na kraje inicjujące i adaptujące nową technikę ⁷.

Tendencje asynchroniczne w rozwoju nowoczesnej cywilizacji wynikały z obydwóch typów postępu technicznego, jednak rola ich była odmienna. Wdrażanie nowych technologii i mechanizacji stanowiło czynnik dynamizujący szybko całość kapitalistycznych przemian gospodarczo--społecznych, w poszczególnych krajach i w skali międzynarodowej. Przepływ informacji o wynalazkach, o ich zastosowaniach produkcyjnych i usługowych, przenikał z Wysp Brytyjskich — mimo zakazów prawnych — zarówno przez migracje specjalistów na kontynent, jak i przekazy dokumentacji oraz prototypów maszyn.

Zewnętrzne warunki rozwoju nowoczesnej cywilizacji techniczno--przemysłowej narzucały stopniowo krajom „opóźnionym” coraz to nowe wymogi: sprzężenie „oświecenia” (nauk przyrodniczych, matematyczno-fizycznych) z inwencją techniczną, realizację koncepcji — z nakładami inwestycyjnymi w sektorze przemysłu, wzrost wydajności pracy — ze zmianą stosunków produkcyjnych.

Konfrontacja elementów wczesnokapitalistycznych na ziemiach polskich w relacji do wzorców brytyjskich i zachodnioeuropejskich wykazuje już od początku XIX w. zbieżne tendencje: sprzężenia „Oświecenia” i nauk ścisłych z myślą techniczną przez popieranie wynalazczości (rejestr patentów od 1817 r. w Królestwie Polskim), przez zaangażowanie skarbowych środków inwestycyjnych w sektorze przemysłu na centralnych ziemiach (i na Śląsku).

Przypomnijmy wielki wkład Tow. Przyjaciół Nauk w Warszawie, jego działalności rozwijanej z inicjatywy S, Staszica, a zmierzającej do trwałego powiązania nauk społecznych, przyrodniczych i matematyczno-fizycznych z potrzebami kraju. Dzięki zabiegom członków TPN i we współdziałaniu z Uniwersytetem Warszawskim otwarto (w styczniu 1826 r.) Szkołę Przygotowawczą do Instytutu Politechnicznego. Z tej okazji Staszic przemawiając do młodzieży studiującej wytyczył jej zadania: „że w nabywaniu nauk na samej ich teorii przestawać nie należy: owszem, by zostać użytecznym w społeczeństwie członkiem, trzeba usi-

• B. Baranowski, Kultura ludowa a kultura szlachecka w XVII i XVIII w. [w:J Narodziny i rozwój nowoczesnej kultury polskiej. XI Powszechny Zjazd Historyków Polskich w Toruniu, sekcja II, Toruń 1974, s. 15—25.

¹ L’acquisition des techniąues par les pays non-initiateurs. Colloąue International des CNRS (Pont-d-Mausson 1970) organise par ICOHTEC [International Co-operation in History of Technology Committee], Paryż 1973. Por. D. S. Landes, The Unbound Prometheus, Cambridge 1969; tegoż, L'Europę technicienne. Róvo-luiion techniąue et librę essor industriel en Europę occidentale de 1750 d nos jours, Paryż 1975.