12575 NoB4

90 NAUKA O BOGU

W historii teologii pod wpływem Tomasza z Akwinu jako punkt wyjścia przyjmowano najchętniej byt. Jak już wcześniej mówiliśmy, według niego Bóg jest „samym byciem", ipsum esse subsistens, to znaczy bytem mającym przyczynę w samym sobie i będącym przyczyną. Wyraźnie widoczna jest tu istotna różnica między bytem boskim i nie-boskim: Bóg istnieje sam z siebie (ens a se), podczas gdy byt nie-boski ma przyczynę poza sobą (ens ab alio).

Inną myśl wniosła szkoła franciszkańska pod wpływem Dunsa Szkota. Ten, kto nazywa coś bytem, odróżnia to zawsze od nie-bytu. Dotyczy to również Boga i stworzeń. Ale co je wówczas różni? Odpowiedź: wszystko, co istnieje, określane jest przez nieskończoność (w przypadku Boga) lub skończo-ność (w przypadku stworzeń). Nieskończoność oznacza istnienie tak pełne, że jego wzmożenie nie jest możliwe. Skoń-czoność jest wówczas rozumiana jako takie istnienie, które swoją wewnętrzną intensywność otrzymuje od nieskończoności. Również w tym toku myślenia zachowane jest fundamentalne rozróżnienie między Bogiem i wszystkim, co nie jest boskie. Bóg i to, co nie-boskie „nie spotykają się w żadnej rzeczywistości" ¹.

Tomasz i Szkot nie różnią się w swych wywodach tak bardzo, jak mogłoby się zdawać. Również Akwinata przyznaje pojęciu nieskończoność rolę kluczową. Wyprowadza ją jednak z doskonałej prostoty, która dla niego łączy się z pojęciem ipsum esse subsistens. Każda złożoność aktualności Boga miałaby przynajmniej logiczną podstawę wchodzących w jej skład elementów. Byłyby one więc przyczyną Boga, On zaś nie byłby już bytem samoistnym, to znaczy po prostu Tym, Który Jest².

Znaczenie pojęcia nieskończoności dla nauki o Bogu ujął w pat-rystyce już Grzegorz z Nyssy. Skłoniło go do tego wystąpienie arianina Eunominusa, który zaprzeczał boskości Syna: Bóg jest nie mającym początku Początkiem. Syn został zrodzony przez Ojca, a więc mając początek nie jest Bogiem. Ojciec Kościoła nie zaprzecza, że Boga różni od stworzeń to, iż nie ma On początku. Pełnię życia Boga w sobie charakteryzuje Jego nieskończoność, która umożliwia pochodzenie Syna od Ojca z zachowaniem równości co do istoty³. Jest to ważny zwrot w historii filozofii: w myśli platońskiej i neoplatońskiej nieskończoność (apeiron) oceniana jest negatywnie. Utożsamiana jest z materią, którą charakteryzuje się jako bezpostaciową, niedoskonałą, u przez to niezdolną do dobra⁴. Nieskończoność jest więc nieokreślonością. U Grzegorza staje się ona pełnią istnienia samego Boga. Pełnia ta nie jest bezpostaciowa, lecz jaśnieje na obliczu równego co do istoty Syna, który stal się człowiekiem. Nie ma ona wewnętrznego ograniczenia i właśnie dlatego jest przymiotem Boga w odróżnieniu od wszystkiego, co nie-boskie.

Pojęcie nieskończoności staje się więc pojęciem granicznym. Przekroczone zostają determinacje odnoszące się do stworzeń. To, co istnieje poza nimi, nie ma wprawdzie granic, nie nie jest nieokreślone. Posiada doskonale istnienie w sobie i dla siebie. Dlatego Tomasz może to pojęcie, wyprowadzone z Wj 3,14, połączyć z pojęciem bytu. Byt jest wprawdzie pojęciem najbardziej ogólnym i najbardziej nieokreślonym, gdyż przysługuje wszystkiemu, co istnieje, ale zarazem pojęciem absolutnym, właściwym dla nazwania Boga. Właśnie nieokreśloność umożliwia uwydatnienie Jego właściwości.

iiiimiiiiiiiiiiiiiiiłiiiiiiiMiiiłiiiiiiiiiiiiiiiiiii

1

Duns Szkot, Ord I d. 8 p. 1 n. 47 (ed. Vat. IV, 172): „in nulla realitate conveniunt". Por. na ten temat L. Honnefelder, Ens inąuantum ens. Der Be-gritf des Seienden ais solchem ais Gegenstand der Metaphysik nach der Lehre des Duns Scotus (BGPhThMA N. F. 16), Miister 1979, 385-390, por. również 365.

2

   S. th I q. 3-11.

3

   Grzegorz z Nyssy, Eun. 3, 1, 103 n.; 7, 31 n.; tzt D 2/1, nr 106, s. 121 n.

4

   Por. J. Auer, Gott der Eine und Dreieine (KKI 2), Regensburg 1978, 3 BO n.