16163 SDC11629

System międzynarodowy

Jednak upadek systemu waluty złotej wyznaczył jedynie datę wydarzenia zbyt dużego i znaczącego, by mogło stanowić jego bezpośredni skutek. W wielu regionach świata kryzysowi towarzyszył całkowity rozkład krajowych instytucji dziewiętnastowiecznego społeczeństwa - instytucje te były wszędzie gruntownie przekształcane, wskutek czego zmieniały się nie do poznania. W wielu krajach rządy liberalne ustępowały totalitarnym dyktaturom, a główna instytucja minionego stulecia - produkcja oparta na wolnych rynkach - uginała się pod naporem nowych form gospodarowania. Podczas gdy wielkie kraje przekształcały same wzory swojego myślenia o świecie i rzucały się w wir wojen, żeby go ujarzmiać w imię nieznanych wcześniej koncepcji dotyczących natury rzeczywistości, jeszcze większe państwa spieszyły do obrony wolności, która w ich rękach również zyskiwała nowy wymiar. Załamanie się ładu międzynarodowego — choć doprowadziło do transformacji - z pewnością nie mogło wpłynąć na jej charakter. Mimo że jesteśmy w stanie powiedzieć, dlaczego to, co nastąpiło, nastąpiło tak nagle, nadal tkwimy w mroku, kiedy stajemy przed pytaniem, z jakiego powodu w ogóle do tego doszło.

Nie przez przypadek transformacji towarzyszyły wojny o nieznanej dotąd skali. Historia wymusiła przemiany społeczne. Los poszczególnych krajów był bezpośrednio związany z ich rolą w instytucjonalnej transformacji. Taka symbioza jest zupełnie naturalna. Jakkolwiek narody oraz instytucje społeczne mają odrębne korzenie, to zwykle łączą się one w walce o przetrwanie. Powszechnie znanym przypadkiem takiej symbiozy jest przyjęcie przez kraje leżące nad Atlantykiem systemu kapitalistycznego. Rewolucja handlowa, tak silnie związana z narodzinami kapitalizmu, stała się narzędziem, dzięki któremu urosły w silę Portugalia, Hiszpania. Holandia, Francja, Anglia oraz Stany Zjednoczone. Każde z tych państw z powodzeniem wykorzystało szanse stworzone przez ten szeroko zakrojony, głęboko zakorzeniony nurt, a z kolei dzięki instrumentarium tych rosnących potęg kapitalizm rozprzestrzeniał się na całym świecie.

Zasada ta ma zastosowanie także w drugą stronę. Kraj może ponieść klęskę w walce o przetrwanie dlatego, że jego instytucje - albo część z nich - reprezentują typ, który powoli upada. System waluty złotej podczas drugiej wojny światowej był przykładem takiego właśnie przestarzałego narzędzia. Natomiast kraje, które z różnych względów przeciwstawiały się ówczesnemu status ąuo, szybko zdały sobie sprawę ze słabości istniejącego porządku i zaczęty budować instytucje

lepiej nadające się do obrony ich interesów w nowej rzeczywistości.

Państwa te odrzuciły to, co hamowało ich rozwój, a potem mocno trzymały się tego, co mu sprzyjało. Może się zatem wydawać, że zapoczątkowały one proces zmian społecznych, jednak w rzeczywistości stały się jedynie beneficjentami tych zmian albo wykorzystywały panujące tendencje w taki sposób, by służyły ich własnym interesom.

Niemcy stanowią tu dobry przykład. Raz pokonane, były w stanie dostrzec ukryte wady dziewiętnastowiecznego porządku i wykorzystać tę wiedzę do przyspieszenia jego destrukcji. Część niemieckich polityków cechowała złowieszcza wyższość intelektualna - już w latach trzydziestych nastawili się oni na zniszczenie istniejącego ładu. W tym celu opracowywano rozwiązania w finansach, handlu, wojsku i organizacji społecznej, usiłując w ten sposób wymusić, by niemiecka polityka mogła być realizowana bez przeszkód. Jednak istniejące w tamtym okresie problemy z całą pewnością nie zostały wykreowane przez rządy, jakkolwiek potrafiły one obrócić je na swoją korzyść. Problemy te były absolutnie realne - obiektywne - i pozostaną aktualne niezależnie od tego, jakie będą losy poszczególnych krajów. 1 tu znowu wyraźna staje się różnica między pierwszą i drugą wojną światową: pierwsza należała do typu dziewiętnastowiecznego i był to zwykły konflikt mocarstw, spowodowany przez załamanie systemu równowagi sił, druga natomiast była już elementem nadchodzących wstrząsów na świecie.

Świadomość omawianego zagadnienia powinna pozwolić nam oddzielić przejmujące wydarzenia tego okresu w poszczególnych krajach od przemian społecznych, które były wówczas w toku. Łatwo będzie wtedy dostrzec, w jaki sposób mocarstwom, takim jak Niemcy i Rosja, Wielka Brytania oraz Stany Zjednoczone, pomagał lub szkodził ich stosunek do zachodzących w nich głębszych procesów społecznych. Ale to samo dotyczy samego procesu przemian społecznych: faszyzm i socjalizm znalazły odpowiednie dla siebie narzędzie w narodzinach mocarstw, które pomogły szerzyć ich kredo. Niemcy i Rosja zostały odpowiednio reprezentantami faszyzmu i socjalizmu na świecie. Rzeczywisty zasięg tych ruchów społecznych można zmierzyć tylko wówczas, gdy się dostrzeże ich transcendentny charakter i uzna go za oddzielony od narodowych interesów wykorzystanych w ich służbie.

Rola Niemiec czy Rosji, Włoch czy Japonii, Wielkiej Brytanii albo Stanów Zjednoczonych podczas drugiej wojnv światowej - choć kształtuje częściowo historię powszechną 1 nie należy do głównych

35