16437 skanuj0089 (14)

182 Socjotechnika

182 Socjotechnika

- r

r\

i ' I .

władzy. Jeśli przez władzą rozumieć się będzie - za S. Ossowskim - możliwość podporządkowania zachowań innych jednoslck lub grup, lo wówczas socjotechnika, cx de-fmitionc, jest formą sprawowania władzy, lub inaczej, stosunek władzy stanowi nieodłączny element działalności socjotechnicznej.

Relacje występujące między podmiotem a przedmiotem oddziaływań socjotechnicznych zależą w znacznej mierze od stopnia zgodności realizowanych przezeń celów. Inaczej układają się one, jeśli cele te są zgodne, a inaczej jeśli cele te są rozbieżne (w skrajnym przypadku przeciwne). Na tej podstawie wyróżnia się także odmienne rodzaje socjotechnik: antropotcchniczne (system sterowany traktowany jest instrumentalnie) i nicantropotcchnicznc (cele systemu sterowanego i sterującego są zbieżne) [M.K. Mlicki 19S6, s. 158). Im bardziej sprzeczne są cele podmiotu i przedmiotu działań socjotechnicznych, tym bardziej wzrasta skrytość i pośredniość działań, ilość oddziaływań emocjonalnych w stosunku do intelektualnych, informacji nieprawdziwych i niewery-fikowałnych kosztem prawdziwych i możliwych do sprawdzenia [ibidem 1986, s. 25). Adam Podgórecki [1995, s. 268] oprócz socjotechniki właściwej wyodrębnia socjo-tcchnikę typu znnehorskiego, czarną inżynierię społeczną oraz socjotechnikę samorodną. Socjolcchnika typu znachorskicgo narusza wymóg eliminacji wartości dwuznacznych oraz nie uwzględnia „zestawu sprawdzonych prawidłowości społecznych”. Socjotechnika „czarna” to taki typ sozotechniki, który stosowany jest ze świadomością, ie może wywołać wiele szkód społecznych. Socjotechnika samorodna to skumulowane i uogólnione doświadczenie typu profesjonalnego, zbiór dyrektyw wypracowanych przez różnego typu organizacje i instytucje działające w obrębie danej rzeczywistości społecznej.

Z uwagi na zakres wprowadzanych zmian wyróżnia się socjotechnikę cząstkową i totalną. Pierwsza usiłuje rozwiązywać wyłącznic konkretne problemy społeczne, druga dąży do przekształcenia zasad funkcjonowania całego systemu społecznego. Socjotechnika totalna wiąże się ściśle z planowaniem rozwoju społecznego w skałi tnakrospolccznej. Planowanie tego typu -jak podkreślał K. Mannheim [197'i, s. 379— 387] - nic musi prowadzić do całkowitej kontroli i podporządkowania zachowań ludzkich przez system sterujący, a więc do ustanowienia totalitarnego sposobu spiawowa-nin władzy. Karl Popper [1984, s. 32-3S], reprezentujący odmienne stanowiska, przyjmuje, że ponieważ nic jest możliwa znajomość praw rozwoju społecznego, te w dziedzinie nauk społecznych dopuszcz dna jest jedynie „inżynieria cząstkowa”. Tylko taki sposób podejścia oparty jest na podstawach naukowych.

Socjotechnika totalna rozumia ia może być również jako „względnie stale odzialy-wania centrum dyspozycyjnego na procesy i zachowania członków zespołu w celu możliwie pełnej nad nim kontroli” [M.K. Mlicki 1986, s. 79]. Określenie to dotyczyć może zarówno społeczeństwa jako pewnej całości, jak i poszczególnych jego elementów. Zależy to od tego, w jaki sposób rozumie się pojęcie „zespól" - może to być społeczeństwo lub grupa społeczna, organizacja bądź każdy inny dowolnie wybrarn element struktury społecznej.-W takim u ęciu socjotechnika totalna może być „inżynierią cząstkową" w znaczeniu, jakie tema pojęciu nadawał K.R. Popper.

Socjotechnika, jako dyscyplina wiedzy, zajmuje się przede wszystkim sposobami osiągania założonych celów. Głównym problemem jest tutaj zagadnienie skuteczności działania. Posługuje się ona zatem niemal wyłącznie racjonalnością instru uentalną. Widoczne jest to już u Niccolo Machinvcl-lcgo, uważanego za protoplastę rocjotcch-niki, który sformułował niektóra zasady skutecznego sprawowania władzy [N. Ma-chiave!li 1987, passim]. Jest oczywiste, że ten cel może być realizowany z.i pomocą różnych technik, jak i odwrotnie, ta sama technika może służyć odmiennym celom [A. Kojder 1987, s. 30). Z tego względu można przyjąć, że działanie w pełni skuteczne powinno uwzględniać również racjonalność substancjalną, a więc dotyczyć także wyboru celów działania. Taki sposób podejścia pozwala „oddzielić rolę technologa, badającego sposób urzeczywistnienia bez dyskusji celu, od roli mędrca, który* wartościuje i hicrarchizujc cele" [F. Znaniecki 1984, s. 365). Aspekt ten silnie akcentowany jest przez A. Podgórcckicgo (1995, s. 40], który socjotechnikę określa jako naukę społeczną zajmującą się regularni określającymi skuteczność działania społecznego i sprawiedliwość społeczną lub - w innym sformułowaniu - jako „inżynierię społeczną uprawianą zgodnie z zasadami sprawiedliwości społecznej i racjonalności" [ibidem, s. 24). Na tej podstawie utożsamianie „manipulowania" i socjotcch-niki jest niedopuszczalne.

Rozwiązywanie problemów społecznych dokonuje się w wielu fazach [J. Kubin 1987, s. 47-49). Jednym z elementów tego procesu jest tworzenie ekspertyz określających, jakie należy podjąć działania, aby uzyskać zamierzone przekształcenia rzeczywistości. „Ekspertyza,'jako podstawa planowanych działań praktycznych, musi łączyć w sobie zalety poprawnej diagnozy naukowej i trafnej prognozy” (A. Kojder 1987, s. 33). Wyróżnia*się różne typy cks-perytyz, przykładowo - ekspertyzy aksjologiczne, diagnostyczne i socjotechniczne [A. Karwińska, J. Mikułowski Pomorski, M. Pacholski 1988, s. 25-27).

Podejście socjotechniczne, zależnie od przyjętego celu działania, wykorzystane może być także do wypracowania skutecznych sposobów obrony przed socjotcchniką (rozumianą jako „manipulowanie" ludzkimi zachowaniami). W ujęciu tym chodzi zatem o wypracowanie zasad pewnej „anty-socjotcchniki". Obrona przed socjotcchniką polega najczęściej na ujawnianiu ukrytych zamiarów i działań socjotechnicznych, podejmowanych przez system sterujący. Tego typu działalność demaskatorska pozwala obniżyć skuteczność tych oddziaływań. Wielość zabiegów socjotechnicznych, pochodzących z różnych systemów sterujących, prowadzi niekiedy do wytworzenia się stanu tzw. wichrowatości socjotechnicznej - te różnorodne oddziaływania wzajemnie się neutralizują, w rezultacie system sterowany nic poddaje się ich wpływom. Wytworzenie tego rodzaju sytuacji może stanowić cel zabiegów „antysocjotcchnicz-nych”. Jednak najbardziej skuteczną metodą obrony przed socjotcchniką jest „aktywna realizacja określonego systemu wartości sprzecznego lub niezgodnego z tym, jaki jest propagowany przez działania socjotechniczne różnych centrów dyspozycyjnych" [M.K. Mlicki 1986, s. I I7].(A.S.)

Zob. działanie społeczne, makiawclizm jako syndrom zachowań, pranie mózgu, racjonalność, wartość, wichrowalość socjotechniczna, władza, zachowania społeczne.

Literatura:

Dyoniziak R., 1997, Sondaże a manipulowanie społeczeństwem, Unieersitas. Kraków. Karwińska A., Mikułowski Pomorski J. Pacholski M., 1988, Typy działań socjotechnicznych w organizacji, AE w Krakowie, Kraków. Kojder A., 1987, Techniki oddziaływań - ekspertyzy naukowe - dyrektywy cclowościowe (Przyczynek do socjotcchniki rozwiązywania problemów społecznych) (w:) Socjologia problemów społecznych. Teorie i rzeczywistość, praca zbiorowa, Ossolineum, Wrocław. Kotarbiński T., 1982, Traktat o dobrej robocie, Ossolineum, Wrocław.

Kubin J., 1987, Socjolcchnika metodą rozwiązywania problemów społecznych (w.) Socjologia problemów społecznych Teorie i rzeczywistość, praca zbiorowa, Ossolineum, Wrocław.

Machiavclli N., 1987, Książę, PIW, Warszawa. Mannheim K., 1974, Człowiek i społeczeństwa w dobie przebudowy, PWN, Warszawa. Mlicki M.K., 1986, Socjotechnika. Zagadnienia etyczne iprakseologiczne, Ossolineum. Wrocław.

Podgórecki A., 1966, Zasady socjotcchniki. Wiedza Powszechna, Warszawa.