18789 Nartowska Różnice indywidualne0006

nych osiągnięć dziecka. Na przykład dziecko nie może dojść do manipulacji przedmiotami —-— czynności bardzo ważnej z punktu widzenia dalszego rozwoju funkcji poznawczych i ruchowych — jeżeli nie wykształci umiejętności uchwytu. Każde nowe osiągnięcie dziecka jest uwarunkowane doświadczeniami wcześniejszymi, dzięki którym zostają utrwalone w ośrodkowym układzie nerwowym struktury zmysłowo-rucho-we, a w późniejszym okresie poznawczo-rucho-we. Dzięki plastyczności układu nerwowego i nabywaniu nowych doświadczeń o coraz szerszym zakresie, struktury te ulegają przemianom, różnicują się zgodnie z wymaganiami nowych sytuacji zewnętrznych, coraz lepiej rozumianych przez dziecko. Nie są więc czymś stałym i niezmiennym, lecz mają charakter dynamiczny. Możemy obserwować, jak dziecko dochodzi do wprawy lub doskonali swoje czynności poprzez eliminację zbędnych lub włączanie nowych elementów percepcyjno-motorycz-nych. Przykładem mogą tu być czynności samoobsługowe, takie jak ubieranie się, jedzenie posiłku, mycie itp. Początkowa niezręczność przy wykonywaniu tych czynności jest związać na z nieumiejętnością dostosowania ruchu do zadania (ruchy zbyt obszerne; angażujące zbyt wiele grup mięśniowych), skutkiem czego konieczna jest intensywna kontrola wzrokowa. W miarę nabierania wprawy zakres pracy mięśni zostaje ograniczony, co czyni ruch precyzyjniejszym, a kontrola wzrokowa słabnie. Struktura czynności ulega zmianie, ruchy stają się bardziej ekonomiczne, skuteczniejsze. Każda zmiana sytuacji (np. wdrażanie dziecka do jedzenia za pomocą noża i widelca) wymaga przekształcenia istniejącej struktury, lecz wiele jej elementów pozostaje nie zmienionych, stając się bazą dla zmodyfikowanej czynności.

Tworzenie się struktur poznawczo-ruchowych oraz ich różnicowanie się wiąże się ściśle z inną charakterystyczną cechą procesu rozwojowego, a mianowicie z przekształcaniem >się zmian ilościowych w: jakościowe. Postęp .w rozwoju polega nie tylko na wzrbście pewnych sprawności lub umiejętności, lecz na możliwości wykorzystania ich w całkowicie powych zadaniach będących ocłręBnymI jakościami zarówno pod względem ich struktury, jak i znaczenia dla dalszego rozwoju. Tęn^rodzaj zmian obserwujemy, na przykład, w rozwoju mowy; wzrost liczby słów umożliwia wprawdzie dziecku ko-. munikowanie się z otoczeniem, lecz pełne wyrażanie myśli, przewidywań, zamierzeń, wniosków i decyzji może nastąpić dopiero za pośrednictwem mowy zdaniowej. Jednocześnie, jak wiadomo, ubogie słownictwo (powolny wzrost liczby słów) utrudnia wykształcenie się mowy na takim poziomie, aby mogła służyć nie tylko komunikowaniu się, ale i rozwojowi myślenia pojęciowego i przyczynowo-skutkowego.

Opisane najważniejsze cechy procesu rozwojowego, jak: przechodzenie od form niżej do wyżej zorganizowanych, określone następstwo osiągnięć rozwojowych, tworzenie się i różnicowanie struktur poznawczo-ruchowych oraz przechodzenie zmian ilościowych w jakościowe, dotyczą całokształtu psychiki dziecka — jego funkcji motorycznych, poznawczych, jak i sfery rozwoju emocjonalno-społecznego *. Rozwój

¹ Współczesne koncepcje rozwoju oraz mechanizmy i uwarunkowania procesu rozwojowego przedstawia M. TPrzetaczniko wa: Podstawy rozwoju psychicznego dzieci i młodzieży. Biblioteka Psychologiczna, tom. I. Warszawa WSiP 1978.

15