16  (2)

y"2?/

If1

posiadających pomniki piśmiennictwa, natomiast etnografia religii badać bę

dzie prehistorię religii? jak również współczesne religie niższe oraz pewne strony religii wyższych stanowiące przedmiot badań tzw. ludoznawstwa

i folklorystyki, jak przeżytki starych wierzeń i obrzędów wewnątrz wyższej religii itp.”¹ T. Margul proponuje umieścić etnologię/eligii w obrębie historii

religii pod nazwą ,Jhistoria religii plemiennych (takich plemion jak: australijskie, indonezyjskie, subarktyczne, afrykańskie, indiańskie, oceaniczne)”². Poza tym proponuje uznać za dyscypliny pomocnicze religioznawstwa ar-^A cheologię religii („rekonstrukcja dawnych form życia religijnego człowieka f kopalnego na podstawie znalezisk kostnych i wyrobów”) oraz „szamanologię” (sic!) rozumiejąc prawdopodobnie pod tym terminem badania nad Altered States of Consciousness i doświadczeniem religijnym. Wreszcie Henryk Swienko ogranicza się do pewnego pola badawczego „dobrze sprawdzalnego” w społeczeństwie tradycyjnym: magia ludowa, przesądy i czary, mitologia i demonologia, praktyki obrzędowe doroczne, gospodarskie, rodzinne i inicjacyjne, a więc cofa rozwój etnologii do pierwotnego stadium „etnograficznego”, kiedy taka problematyka dominowała w pracach badawczych. Podobni^ Zofia Zdybicka^twierdza, że istnieje zbyt wielka różnica między Religiami ludów pierwotnych” a „wielkimi religiami”, by łączyć je w obrębie tej samej gałęzi religioznawstwa. Stąd potrzeba etnologii religii, która „w łączności z (prehistorią) bada religię jako zdarzenie kulturowe u tzw. ludów niepiśmiennych. Etnologia religijna opisuje na jakimś tle zachowanie się religijne tych ludów. Często traktow'ana bywa jako nauka pomocnicza porównawczej historii religii”³. Natomiast według niej „najbardziej rozpowszechnionymi” w obrębie etnologii religii są poglądy ewolucjonistyczne i teoria monoteizmu pierwotnego. —^    '

Z powyższego zbioru wypowiedzi religioznawców odnośnie do etnologii religii widać, że w obrębie nauk religioznawczych przypisuje się jej zwykle rolę pomocniczą w'obec historii religii, suponując tym samym nieadekwatność metod historyczno-hermeneutycznych dla tak specyficznego przedmiotu badań jak społeczeństwa niepiśmienne. Miejsce etnologii religii w obrębie zainteresowań religioznawczych albo ogranicza się do historii dyscypliny (szkoła ewolucjonistyczna, historyczno-kulturowa itd.), albo przypisuje się jej możności orzekające w zakresie pochodzenia zjawiska religii⁴. Klasycznym przykładem podejścia spychającego dorobek etnologii religii na drugi, służebny wobec historii religii, plan jest ograniczenie jej do i e r zeń czyli odmawianie systemom religijno-magicznym społeczności tradycyjnych statusu religii.

Spośród propożycji przedmiotu etnologii religii wyłania się sprzeczna idea z jednej strony zawierania się w obrębie historii religii, z drugiej jej uzupełniania. Rodzi to szereg pytań: czy, dla przykładu, badania Stannera nad religiami Aborygenów australijskich stanowią historię religii Australii czy też etnologię? Czy zajmujący się religiami prehistorycznymi A. Leroi-Gourhan jest historykiem, etnologiem czy zupełnie kimś innym (archeologiem religii)? Czy badania nad religiami pogańskich Słowian czy Baków m'ogą należeć do historii religii, jeśli społeczności te nie pozostawiły własnych tekstów ani religijnych ani żadnych innych? Czy etnologia religii dysponuje własnymi metodami i interpretacjami, czy też jest jedynie przeniesieniem innych sposobów podejścia do zjawiska religijnego na teren społeczeństw tradycyjnych? Zapomina się, że etnologia czy antropologia kulturowa jest dyscypliną jak najbardziej współczesną, dynamicznie się rozwijającą, a ponieważ jest ona nauką o .k u 1 t u r z e, w związku z czym religia, podobnie jak i inne elementy dorobku kulturowego, jest naturalnym przedmiotem zainteresowań antropologów.

Zdaniem H. Swienki „cechą wyróżniającą etnologię religioznawczą od historii religii jest m.in. to, że obok opisu wierzeń, obrzędów, instytucji, rejestruje także przeróżne przesądy, zwyczaje i obycząjeyóraz opisuje bez-pośrednie postawy, motywy i motywacje wyznawców. Historia religii przed-

17

1

2

Z. Poniatowski, Wstęp do religioznawstwa, Warszawa 1961, s. 127; Poniatowski cytuje tu Moszyńskiego, Człowiek..., s. 60.

T. Margul, Metody... op. cit., s. 27.

3

Z. Zdybicka, Człowiek i religia; zarys filozofii religii, Lublin 1984, s. 73.

4

Por. np. określenie w Leksykonie religioznawczym (Warszawa 1989, s. 69, hasło ETNOLOGIA RELIGII autorstwa H. Swienki): „dzięki nim (= badaniom wierzeń społeczności archaicznych — przyp. A. S.) etnologia religioznawcza dostarcza materiału empirycznego, który z jednej strony poszerza granice powszechnej historii religii, pozwala przekroczyć próg wyznaczony przez dokumenty pisane, z drugiej zaś strony pozwala na wysuwanie hipotez na temat początków religii”.