20258 IMG718 (2)

12 Program estetyki strukturalnej

przeszedł Mukafovsky do utworu traktowanego jako element procesu historycznoliterackiegcjrDzieło - w koncepcji przez niego rozwijanej - to nie tytko jednorazowa i niepowtarzalna konstrukcja znaczeniowa, ale zarazem realizacja historycznie określonego zbioru możliwości, który znajdował się w polu widzenia twórcy. Podejmując pewne możliwości, a eliminując inne, pisarz nieuchronnie określa się wobec pełnego ich zbioru, a jego wypowiedź uruchamia cały repertuar szans, który stanowił jej podłoże. Spoza indywidualnego dzieła przezierają zaiwsze systemy reguł i środków mowy literackiej pozostających do dyspozycji autora. Umiejscowienie dzieła w kontekście odpowiednich systemów (gatunkowych, stylowych etc.) jest równoznaczne z jego osadzeniem w ciągu dia-chronicznym, ponieważ każdy system przedstawia się w dowolnym momencie jako stan chwiejnej równowagi między ciążeniem przeszłości a dążeniem ku przyszłości. Inicjatywa pisarza zakłóca zastaną równowagę i powoduje - w takiej czy innej mierze - przegrupowanie elementów w systemie. Przy takim postawieniu sprawy ulega rozładowaniu przeciwstawność podejść: synchronicznego i ewolucyjnego. Aktywne włączanie się dzieła w porządek synchronii jest bowiem samo przez się zawiązkiem ewolucji. Utwór wchodzi w określoną konfi-guraoję możliwości systemowych, ale dzięki temu właśnie system zostaje wprawiony w ruch.⁴ Mukafovsky podał równocześnie w wątpliwość inne przeciwstawienie: immanencji procesu historycznoliterackiego i roli czynników zewnętrznych w rozwoju literatury. Uznając autonomiczny i specyficzny charakter „szeregu” literackiego, zauważał przecież, że ów „szereg” nie jest odseparowany od mnych ciągów ewolucyjnych, od kultury i społeczeństwa. Związki między nimi ujmował jednak nie genetycznie, lecz strukturalnie. Dowodził, iż literatura przenika w życie społeczne za pośrednictwem cech swoistych, decydujących o jej tożsamości; z drugiej strony okoliczności społeczne o tyle mogą oddziałać efektywnie na literaturę, o ile

zostaną „przełożone’* na właściwy jej język. Proces rozwojowy literatury byłby więc z tego punktu widzenia nieprzerwaną socjalizacją tego, co specyficznie literackie, a jednocześnie ciągłą transpozycją życia społecznego w mowę literaolcąj Tego rodzaju teza otwierała nowe perspektywy prz£a socjologią literatury, sprzęgając ją z badaniami w zakresie poetyki.⁵

Przedstawione w najgrubszym zarysie etapy kształtowania się literaturoznawczych zainteresowań i koncepcji Mukarovskiego przechodziły płynnie jeden w drugi, bez nagłych zmian, zakrętów czy przełomów. Pojawienie się jakiegoś zagadnienia nie usuwało w cień zagadnień dawniejszych. Do kwestii wcześniej poruszanych powracał Mukarovsky wielokrotnie, wprowadzając za każdym razem nowe punkty widzenia i komplikacje, a także nowy materiał przykładowy. Fundamentalne dzieło poetyki strukturalistycznej, jakim są jego trzytomowe Kapitoly Z ćeske poełiky (wyd. i — 1941, wyd. 2 — 1948), do dziś jeszcze stanowiące najlepszy przewodnik po krainie problemów, którą współczesne literaturoznawstwo zawdzięcza praskiej szkole — pokazuje niezmiernie sugestywnie ów niewstrzymany ruch myśli badawczej, która rozwijała się nie tylko ekstensywnie, podbijając coraz rozleglejsze terytoria przedmiotowe, ale także poprzez uporczywe nawroty do spraw uprzednio podejmowanych, poprzez uściślanie i systematyzację wyników już kiedyś osiągniętych.®

Zainteresowania Muka?ovskiego nie ograniczały się jednak do literatury. Wychodziły poza nią, ogarniając, co prawda daleko mniej systematycznie, doświadczenia innych sztuk. Nie były to pozbawione konsekwencji przygodne wycieczki, lecz metodycznie przedsiębrane próby zastosowania pojęć badawczych sprawdzonych na gruncie poetyki do opisu i interpretacji tworów artystycznych o odmiennym niż literacki charakterze. Niewątpliwie bowiem poetyka była tu dyscypliną modelową. A już zupełnie decydującą rolę odegrały pojęcia z zakresu se-