26944 img080 (20)

książkę, to wtedy możemy sądzić, że na przerwach przeważnie czyta on książki. Jeśli przeprowadzając obserwacje zabaw dzieci odnotujemy w czasie pierwszej obserwacji, że dany chłopiec pokłócił się z innymi dziećmi, w czasie drugiej — uderzył kolegę, trzeciej — wywołał bójkę, czwartej — po doznanych niepowodzeniach spowodował przerwanie zabawy, piątej — pokłócił się z kolegami, wówczas stwierdzamy, że w trakcie zabawy wszczyna on bójki i kłótnie z innymi dziećmi.

Poniżej podajemy przykłady dwóch charakterystyk zachowania się. Przedmiotem pierwszej z nich są formy kontaktów dziewięciomiesięcznego niemowlęcia z przedmiotami. Obserwacje, które dostarczyły materiałów do charakterystyki, zostały przeprowadzone w domu małego dziecka. W charakterystyce tej omówiono kolejno następujące grupy czynności: chwytanie przedmiotów, rzucanie przedmiotów, uderzanie przedmiotem o przedmiot, obserwowanie przedmiotów, manipulacje przedmiotami i konstrukcje na przedmiotach.

„Przy chwytaniu przedmiotów występują dwa rodzaje chwytania:

1.    Dziecko wyciąga rękę, palce ma wyprostowane, zaciska je wokół chwytanego przedmiotu i trzyma go przez dłuższy czas.

2.    Dziecko wyciąga rękę z wyprostowanymi palcami, zaciska pałce wokół chwytanego przedmiotu i za chwilę prostuje palce, podczas gdy dłoń przylega do przedmiotu. Ruch palcami (zaciskanie wokół przedmiotu i prostowanie) powtarza kilka razy, najczęściej trzy lub cztery.

Rzucaniu przedmiotów towarzyszył powolny ruch ręki. Najczęściej dziecko wolno podnosiło rękę w górę i bądź to w tej pozycji ręki prostowało palce i przedmiot spada! na podłogę, bądź też wolno opuszczało rękę nad podłogę i rzucało przedmiot. W nielicznych przypadkach ruchy towarzyszące rzucaniu przedmiotów były nieco szybsze i energiczniejsze. Działo się to wówczas, gdy dziecko przebywało w kojcu razem z innymi dziećmi.

Przy uderzaniu przedmiotami występowały dwa rodzaje czynności:

1.    Uderzanie przedmiotu o przedmiot.

2.    Uderzanie ręką o przedmiot.

Przedmiotem o przedmiot dziecko uderzało rytmicznie od trzech do sześciu razy. Uderzając ręką o przedmiot dziecko miało palce i dłoń wyprostowane; całą powierzchnią dłoni lekko uderzało o powierzchnię przedmiotu.

Obserwując coś dziecko patrzyło przez dłuższą chwilę na dany przedmiot. Była to najczęściej zabawka, po którą dziecko wyciągało rączkę i chwytało ją. Na przykład dziecko trzyma w rękach piłkę obracając ją w dłoniach i patrząc na nią, co chwila przekręca głowę i patrzy raz z jednej, raz z drugiej strony na obracaną piłkę.

Manipulacje przedmiotami były różnorodne. Najczęściej dziecko przekładało przedmiot z ręki do ręki (ok. trzech razy) i następnie wkładało przedmiot do ust oblizując go lub przesuwając jego powierzchnią po dziąsłach. Ruch podniesienia zabawki do ust poprzedzało często bądź to ciągnienie misia lub lalki za ucho, bądź drapanie palcami po powierzchni przedmiotu. Charakterystycznym ruchem było dość szybkie potrząsanie zabawkami, najczęściej grzechotką, która wydawała przy tym dźwięk.

Konstrukcje na przedmiotach były nieliczne. Zaobserwowano je tylko w dwóch przypadkach, gdy dziecko wkładało grzechotkę do pudełka i podnosiło w górę oraz gdy wkładało zabawkę do kółka”.

Przedmiotem kolejnej charakterystyki jest zachowanie się dwunastoletniego chłopca na lekcjach. W porównaniu z poprzednią charakterystyką zachowania się niemowlęcia, nie dotyczy ona poszczególnych, izolowanych ruchów, lecz bardziej złożonych czynności.

;,Na lekcji Janusz nigdy nie podnosi ręki do odpowiedzi. Nie słucha, co mówi nauczyciel, nie umie odpowiedzieć na zadawane pytania. Nawet gdy ma ku temu możność, nie usiłuje douczyć się w trakcie lekcji, by móc dać poprawną odpowiedź, mimo że inni uczniowie wykorzystują taką okazję. Gdy odpowiadają koledzy, nie słucha ich i przeszkadza w lekcji. Gdy idzie do kąta, sprawia wrażenie zadowolonego z takiej zmiany sytuacji. Wcale się nie krępuje obecnością nauczyciela w klasie, wychodzi z ławki i zagląda do dziennika, po czym informuje kolegów o stopniach. Poszturchuje kolegów i usiłuje z nimi rozmawiać, choć oni wcale nie kwapią się do rozmowy. Na lekcje przynosi gumki, igły i inne przedmioty do zabawy. Dłubie igłą w zębach. Nauczyciel musi kilka razy powtórzyć pytanie, aby chłopiec zwrócił na niego uwagę. Czasem udaje, że nie słyszy pytań i uwag nauczyciela. Gdy nie jest pytany, wierci się, rozmawia, przeszkadza. Kiedy usłyszy pytanie, milknie lub bąknie cokolwiek. Potem jest nadal bardzo wesoły”.

5. Charakterystyki osobowości

Opracowując charakterystykę osobowości posługujemy się pojęciami zaczerpniętymi z przyjętej teorii osobowości. Mogą one dotyczyć różnych składników osobowości traktowanych jako skrótowe określenie czynności często występujących u danej osoby. Jeśli twierdzimy, że dziecko przejawia niewłaściwą postawę wobec nauki, oznacza to brak należytego przygotowania do lekcji, brak prac domowych lub niedbałe ich wykonanie, lekceważący stosunek do różnych obowiązków szkolnych. Jeśli oceniamy dziecko jako niezdyscyplinowane, znaczy to, że przeszkadza ono nauczycielowi w prowadzeniu lekcji, nie wykonuje jego poleceń, wszczyna konflikty z innymi dziećmi, nie przestrzega zasad regulaminu szkolnego. Prowadząc obserwacje stwierdzamy występowanie pewnego rodzaju czynności, co następnie podsumowujemy, uznając dziecko jako leniwe, niezdyscyplinowane, nieśmiałe lub agresywne.

Przygotowując tego rodzaju charakterystyki należy zdawać sobie sprawę, że — jak podkreśla J. Reykowski — cechy osobowości są to jedynie pewne „powtarzające się cechy postępowania”.¹ obserwowanej jednostki. Stwierdzenie posiadania przez nią pewnych cech nie tłumaczy genezy jej zachowania się. Nie uwzględniali tego przedstawiciele kierunk.ó.w psychologicznych, zakładających istnienie dyspozycji psychicznych mających być zbiorem bliżej nieokreślonych warunków tkwiących w danej jednostce, wyznaczających kierunek jej działania. Tego rodzaju wyjaśnienia

159

1

J. Reykowski: Osobowość. W: Psychologia jako nauka o człowieku. jvv., s. 91.