27308 Obraz)9

łuje się wykazać, że u źródła sumienia występuje popęd zachowania gatunku jako siła regulująca i korygująca zachowanie jednostki — co oczywiście nastąpi wcześniej lub później, o ile już nie nastąpiło — ani się go nie wyjaśnia, ani nie usuwa”. Otóż to, co prorokował Hebbel, w międzyczasie rzeczywiście nastąpiło. I właśnie psychoanaliza podjęła próbę wyjaśnienia sumienia na gruncie popędowości, próbę sprowadzenia go do niej. Psychoanaliza nazywa sumienie superego, a superego wyprowadza z introjekcji obrazu ojca.

Ale tak jak nie sposób wyprowadzić ego z id, tak też nie sposób wyprowadzić superego z ego. Stoimy tu przed dwoistą aporią: z jednej strony egzystencjalność ego, z drugiej strony transcen-dentność tzw. superego. Co się tyczy pierwszego stanu rzeczy, mówiliśmy już, że (egzystencjalnej) odpowiedzialności człowieka nie sposób sprowadzić do popędowości, że nie sposób wyprowadzić ego z popędowości, że ponadto pojęcie „popędów ego” jest wewnętrznie sprzeczne. Popędy nigdy i nigdzie nie mogą same się tłumić czy cenzurować, czy sublimować. I jeśli nawet z czysto biologicznego punktu widzenia energia popędowa mogłaby być uruchamiana w celu tamowania popędowości, nie sposób, by to, co ją uruchamia, samo było wywodliwe z popędowości.

Ale tak jak id samo nie może się tłumić, tak też ego nie może być odpowiedzialne przed sobą samym. Ego nigdy nie może być własnym prawodawcą etycznym. Nie może więc również ostatecznie wydać żadnego autonomicznego „imperatywu kategorycznego”, każdy bowiem imperatyw kategoryczny uzyskuje swą prawomocność wyłącznie z transcendencji, a nie z immanencji. Jego kategoryczność trwa i upada wraz z jego transcendencją, a więc nie sposób go również wyprowadzić z immanencji. Z tego bowiem, że ego — w przeciwieństwie do id jako bytu popędowego — jest z istoty bytem odpowiedzialnym, wcale jeszcze nie wynika, że owo odpowiedzialne ego ma być odpowiedzialne tylko przed sobą. Wolność to mało, a nawet nic bez tego, do czego jest się wolnym, ale też odpowiedzialność to nie wszystko — bez tego, przed czym jest się odpowiedzialnym. Tak jak trudno z popędów (id) wyprowadzić wolę (ego), tak też trudno z tego, co chcemy, wyprowadzić to, co powinniśmy (superego). „Wszelkie bowiem chcenie — by przypomnieć piękne słowa Goethego — jest chceniem tylko dlatego, że powinniśmy.”

Wszelkie chcenie zakłada więc jakąś powinność; w porządku ontologicznym powinność znajduje się przed chceniem. Tak bowiem jak mogę odpowiadać tylko wtedy, gdy mnie pytają, tak więc jak każda odpowiedź domaga się tego, na co jest odpowiedzią, a owo coś musi być wcześniejsze od samej odpowiedzi, tak też to, przed czym jest się odpowiedzialnym, wyprzedza samą odpowiedzialność. Musi być dana moja powinność, jeśli mam chcieć.

Poza superego człowieka nie stoi ego nadezło-wieka, lecz Ty Boga. Sumienie bowiem w żadnym razie nie mogłoby być nakazem w immanencji, gdyby nie było owego zaimka Ty przynależnego transcendencji.

Żadne superego, żadne „ego idealne” nie mogłoby być skuteczne, gdyby wypływało wyłącznie ze mnie samego, gdyby było wzorem, który ja sam tworzę, a nie czymś danym i odnajdywanym. Nie mogłoby też być skuteczne, gdyby chodziło tu wyłącznie o mój własny wymysł.

53