27391 sanktuariasłowiań094

się częściej w strój przypominający weselny. Na przykład na Śląsku do dzisiaj w pogrzebie panny uczestniczy kilka panien ubranych jak druhny. W momencie złożenia do grobu rzucają one na trumnę swoje wianki.

Żonatych i mężatki ubiera się starannie w odzienie dobre, często najlepsze, jakie mają. W niektórych oko- | licach szyje się natomiast specjalne śmiertelne koszule. Uderza natomiast występujący gdzieniegdzie zwyczaj układania do trumny zmarłego bez butów.

W momencie opuszczenia przez kondukt granicy wsi zatrzymuje się on, obecnie pod pierwszym z krzyży, aby tam niejako pożegnać zmarłego. Ktoś z rodziny w jego imieniu przeprasza zebranych za wyrządzone im przykrości i prosi o przebaczenie.

W czasie powrotu należy część słomy lub wszystką, którą był wymoszczony wóz, wyrzucić lub spalić. Niedokonanie tego grozi powrotem zmarłego do wsi.

Nieodłączną częścią pogrzebu jest stypa, niekiedy zwana bożym obiadkiem. W niektórych regionach jest ona wyjątkowo obfita, połączona z pijaństwem, w innych ogranicza się do samego obiadu. Na ogół uważało się, że nie należy żałować na stypie ani wódki, ani piwa. Okres pogrzebu w ten sposób przeciągał się do kilku dni. Zauważyć tutaj można przynajmniej kilka elementów, które zapewne były przestrzegane i w dawnych czasach. Spróbujmy odtworzyć je opierając się na analizie wyżej podanych zwyczajów ludowych, tekstów kronikarskich i wreszcie znalezisk.

Prawdopodobnie, tak jak i dzisiaj, już sam moment śmierci grupował kolo umierającego całą rodzinę, a może i bliskich sąsiadów. Zgodnie z pradawną wiarą w rezurekcję zapowiadającą powrót zmarłego dawano do ręki umierającemu jakiś przedmiot zapowiadający nowe życie. Być może był to symbol falliczny ljib inny

używany też przy inicjacji. Niezwłocznie po śmierci zmarłego układano poza łożem, być może właśnie na desce. Warto zwrócić uwagę, że niekiedy w grobach znajdujemy tylko ślady deski bez śladów trumny. O-czywiście między innymi powodem była tu konieczność usunięcia zmarłego ze wspólnego przecież łoża w niewielkich ówczesnych chatach. Dokonywano podwiązania brody i zamknięcia oczu, aby zmarły nie wypatrzył następnej ofiary.

Okres czuwania był związany — jak należy sądzić — z przekonaniem, że duch zmarłego znajduje się jeszcze w pobliżu, że spanie może być przez niego zrozumiane jako lekceważenie i spowoduje zemstę, a może po prostu ducha, aby nic mógł szkodzić, należało pilnować. Odnosi się to chyba również do obowiązującego i sąsiadów niespania w momencie wyprowadzania zwłok. I tu ciągle jeszcze wędrujący duch mógł okazać się szkodliwy.

W czasie czuwania już wówczas organizowano pierwszy poczęstunek, być może, wynikający w dużej mierze ze względów praktycznych konieczności nakarmienia zebranych i skrócenia sobie tej długiej nocy. Starannie, jak widać to z zachowanych reliktów, ubierano zmarłego w najbogatszy strój. Oczywiście był on znacznie bardziej ozdobny u kobiet niż u mężczyzn. Wybierano też przedmioty z uzbrojenia i narzędzi pracy, które miały towarzyszyć zmarłemu do grobu. Wydaje się, że istniało silne poczucie własności danego przedmiotu w stosunku do określonych osób. I tak wojownikowi dawano nawet bardzo kosztowny miecz, bo zatrzymanie go byłoby źle widziane przez zmarłego.

Nie ma powodu wątpić, że już wówczas zmarłych wywożono na wozie zaprzężonym chyba raczej w woły, bo koń był jeszcze mało rozpowszechniony. Tutaj zmarłego umieszczano na desce, jeśli czekało go ciałopalenie lub składano do grobu bez trumny. Tam gdzie już jej

178