27588 skanuj0078 (25)

458 Część 111,2: Myśl o sztuce w Italii Quattrocenta

¹³²    Witruwiusz O architekturze..., IV, 4.

Apsyda oddaje po polsku łaciński termin tribunal, oznaczający wyniesioną ku górze platformę o półkolistym planie, służącą w rzymskich bazylikach okresu pogańskiego jako pomieszczenie dla urzędników.

¹³⁴    Alberti odwołuje się zapewne do Witruwiusza charakterystyki świątyni „etruskiej" czyli toskańskiej (IV, 7). Sam Alberti pisał w 1470 r., że planując S. Andrea w Mantui inspirował się świątynią „etruską". Por. R. Krautheimer Alberti's Templum Etruscum. „Miin-chner Jahrbuch der bildenden Kunst" III. F., XII, 1961, s. 65 - 72.

¹³⁵    Tekst w tym miejscu jest zniekształcony i odczytanie jest niepewne.

³³³ Formy takie występują rzadko w architekturze antycznej.

¹³⁷ Jak widać Alberti jest wystarczająco liberalny, by dopuszczać pomysły o maniery-stycznym niemal charakterze.

¹³³ Swetoniusz Domitianus, 14, 4. Chodzi o Domicjana, a nie Tytusa. Swetoniusz pisze o mice [phengite lapide), a nie o kamieniu fenickim.

¹³³ Historia augusta, XIII, 9, b i XVIII, 25, b.

¹⁴⁰ Diodor Siculus Bibl. hist., XXI, 16. Agatokles był synem tyrana Syrakuz o tymże imieniu.

^ł<1 Chodzi o Oktawiana Augusta, por. Swetoniusz Augusfus, 31, 5.

¹⁴²    Appianus Mithr., 117; — Plutarch Pompeius, 45.

¹⁴³    Wergiliusz Eneida, VI, 14 nn.

¹⁴⁴    Literackie kategorie antyczne decydują tu o programie ikonograficznym.

¹⁴⁵    Por. Witruwiusz, I, II, 4; — Alberti, przedmowa; I, 9; III, 12; III, 14.

^,4# Tekst skażony. Chodzi o Terencjusza (Eunuch, 313 - 318).

m Przypisywany Pitagorasowi zbiór (dzieło późniejszego kompilatorstwa) Versi aurei, 52.

¹⁴³ O doniosłości muzycznych podstaw w teorii architektury: R. Wittkower The Problem •o/ Harmonie Proportions in Architecture. W: tegoż Archilectutal Principles in the Age oŁ Humanism, s. 89 - 135.

³⁴³ Herod ot, I, 98, 3 - 5.

lso Swetoniusz Caligula, 55, 3.

¹⁵³ Swetoniusz Nero, 31, 2.

¹⁵²    Historia augusta, XVII, 31, 8.

¹⁵³    W polskim przekładzie tekst rozdziału IX włączony został do rozdziału VIII. Powróciłem do wersji oryginalnej.

LEON BATTISTA ALBERTI (1404 - 1472)

Urodzony w Genui, pochodził ze starej rodziny florenckiej skazanej na banicję; był synem nieślubnym. Jeden z najznakomitszych d najwszechstronniejszych humanistów XV wieku. Odznaczył się także jako najwybitniejsza po Brunelleschim indywidualność wśród architektów wczesnego renesansu. Studiował w jednej z pierwszych szkół humanistycznych, „gimnazjum" padewskim cyceronianisty Gasparino Barzizzy (do 1421), później na uniwersytecie w Bolonii (1421 - 1428), uzyskując rozległe wykształcenie w zakresie znajomości języków i piśmiennictwa starożytnego oraz doktorat z prawa kanonicznego (1428). Został duchownym i przez kilkadziesiąt lat (do 1464) pełnił funkcje jednego z sekretarzy w kancelarii papieskiej, dzięki czemu odbywał liczne podróże. Nie są zupełnie pewne często przekazywane 'informacje o jego podróży do Francji, Niemiec i Niderlandów, jaką miał odbyć towarzysząc kardynałowi Albergati. W roku 1428 rodzina jego uwolniona została od banicji i Alberti

Leon Battista Alberti 459

był zapewne we Florencji krótko po tym; z pewnością spędził tam lata 1434 - 1436. Później przebywał w Bolonii, Ferrarze, znów we Florencji, długi czas w Rzymie, blisko związany z papieżem Mikołajem V, którego był doradcą w sprawach architektury i urbanistyki. Na prośbę Leonella d'Este i za zachętą Mikołaja V napisał traktat architektoniczny. Jako architekt renesansowy odegrał rolę bardzo ważną projektując przebudowę San Francesco w Rimini (Tempio Malatestiano), fasadę Santa Maria Novella we Florencji, San Sebastiano i San Andrea w Mantui. Przypisuje mu się również autorstwo projektu pałacu Rucellaich we Florencji, zbudowanego przez Rossellina,- dla Giovanniego Rucellai projektował też San Sepolcro w kaplicy tej rodziny w kościele San Pancrazio we Florencji. Styl jego oddziałał na formy architektoniczne pałacu w Urbino.

Alberti panował nad wiedzą o języku, literaturze, teologii, filozofii, etyce, pedagogice, sztuce, ale był też świetnym matematykiem i geometrą, jednym z twórców kartografii i specjalistą w dziedzinie układania szyfrów. Dawni biografowie przypisywali mu także wszechstronne umiejętności w zakresie sprawności fizycznej, co sprawiło, że Burckhardt uznał go za model renesansowego człowieka uniwersalnego.

Dla dziejów myśli o sztuce rola Albertiego jest bardzo doniosła. Stworzył podstawy nowożytnej humanistycznej, racjonalnej teorii sztuki zrywając z typem traktatu technologicznego, do jakiego należy powstałe jeszcze za jego młodości dzieło Cennino Cenniniego (por. wyżej, s. 334 n.), i napisał pierwszy traktat ujmujący problematykę sztuki malarskiej nie z punktu widzenia techniki, lecz zadań i funkcji malarstwa jako metody wiernego i pięknego przedstawiania „historii" czyli scen figuralnych o istotnym znaczeniu moralnym. Za warunek poprawnego pełnienia tych funkcji przez malarza Alberti uznał opanowanie przezeń wszechstronnej wiedzy, a przede wszystkim zasad perspektywy, którym poświęcił pierwszą księgę traktatu O malarstwie. Wprowadził pojęcie piramidy widzenia i jej przecięcia, które stanowi obraz; porównywał go do okna otwartego na naturę. Zdawał sobie sprawę z tego, że w naturze nie wszystko jest doskonałe i że artysta musi dążyć do ukształtowania — na podstawie obserwacji rzeczywistości — rzeczy od niej doskonalszych. W strukturze traktatu o malarstwie zaznaczyła się wyraźnie jej geneza z tradycji rozpraw retorycznych (podział na circumscriptio, compositio, receplio luminum). W koncepcji Albertiego twórczość jest procesem racjonalnym i rola fantazji nie jest w nim akcentowana.

Traktat o rzeźbie, De statua, skoncentrowany jest na problematyce proporcji, których poprawność Alberti chciał uzyskać przez stosowanie pomocniczych przyrządów zapewniających obiektywność pomiaru.

Traktat o architekturze, genetycznie związany z Witruwiuszem, jest najobszerniejszym dziełem Albertiego, gdzie rozwinął też ogólną problematykę estetyczną, opartą na pojęciu harmonii (concinnitas). Traktat adresowany jest