23379 IMG72

XXVI I EPOKA EMU Y BRONTfi

dla kobiecej delikatności i skromności. Legitymacją dżentelmena była powściągliwość w obyczajach i w języku, rozwaga, powaga i rozsądek. Opinia publiczna piętnowała mocno wszelkie odstępstwa od norm obyczajowych w czynie, w mowie czy w piśmie — a więc także i w literaturze pięknej. Pannom z epoki wiktoriańskiej nie wypadało czytać Szekspira — geniusza z epoki o bardziej swobodnych obyczajach — Byrona zaś mogły tylko czytać ukradkiem.

Przy nader ostrych kryteriach obyczajności natura ludzka musiała uciekać się do kompromisów i często moralność wi-ktoriańczyków ograniczała się do starannego skrywania grzechów i grzeszków przy zachowaniu pozorów nieskazitelnego życia. Tę obłudę z uciechą demaskował i wykpiwał wiek XX, a jej symbolem w życiu literackim stał się Thomas Bowdler, który poczytując to sobie za misję rzecznika cywilizacji, wydał starannie oczyszczoną wersję sztuk Szekspira, aby mogła ją czytać bez zgorszenia młodzież i niewinne panienki. „Bowdleryzm", „egzemplarz bowdłcryzowany” — to synonimy niedorzecznej cenzury obyczajowej.

Oczywiście Anglia wiktoriańska nie była jedynym krajem, w którym rozwinął się ten typ obyczajowości. Podobny, ogólnie zresztą znany model „mieszczańskiej" surowej moralności przyjęty był dość powszechnie w cywilizacji XIX w. i liberalizował się bardzo powoli, mimo buntów kolejnych pokoleń pod koniec stulecia,

Myśl filozoficzna epoki. Wiek XIX w Anglii nie należy do okresów jasno zdeterminowanych filozoficznie. Idee filozoficzne przenikają do społeczeństwa w sposób raczej pośredni, pod wpływem wydarzeń politycznych, przeobrażeń społecznych i prądów literackich, wywodzących się oficjalnie z pewnych koncepcji filozoficznych, lecz głoszących różne ideologie i poglądy, czasem ze sobą sprzeczne, które bądź ścierają się ze sobą, bądź też współistnieją lub przejściowo wchodzą w sojusze. Uproszczone jednak spojrzenie z perspektywy pozwala dostrzec dwa zasadnicze kierunki myśli: nurt romantyczno-idealistyczny, oscylujący od rewolucyjności do metafizyki, przejęty od filozofii kontynentalnej, oraz rodzimy nurt filozofii utylitaryzmu, związany ze światopoglądem materialistycznym, który łączy się później z kontynentalnym pozytywizmem.

Idee, a raczej echa idei filozofów związanych z romantyzmem znajdują oddźwięk w Anglii przede wszystkim za pośrednictwem rewolucji francuskiej, a następnie angielskiej poezji romantycznej. Pierwsze ćwierćwiecze stulecia, które przekształciło cywilizację kraju w przemysłową i miejską, było również okresem największego rozkwitu romantyzmu w poezji angielskiej. Rozwijał się on własnym rytmem, przetwarzając wpływy z innych krajów europejskich na swój sposób. William Wordsworth (1770—1850) i Samuel Taylor Coleridge (1772—>1834), twórcy angielskiego romantyzmu programowego u progu XIX w. czerpali natchnienie przede wszystkim z romantyzmu niemieckiego, a pośrednio z koncepcji filozofii idealistycznej Kanta, Schellinga i Fichtego²?;. Jednakże u Wordswortha można to stwierdzić tylko w najogólniejszych, typowo romantycznych rysach, jak np. ubóstwienie przyrody lub idealistyczna wiara w moc intuicji i uczucia. Coleridge wyraźniej odwołuje się do tych źródeł, zwłaszcza w swych rozważaniach teoretycznych, np. w Biografii literackiej (Biografia Literaria, 1817), w których za punkt wyjścia do rozważań na temat doniosłości intuicji, wizji duchowych i poezji przyjmuje Kaniowskie rozróżnienie czystego rozumu i praktycznego rozumu. Coleridge przyczynił się znacznie do spopularyzowania filozofii idealistycznej, zwłaszcza filozofii przyrody Schellinga, choć jego znajomość filozofii niemieckiej była dość powierzchowna. On sam był raczej natchnionym myślicielem niż filozofem-teoretykiem i cały romantyzm angielski przyjmuje owe koncepcje filozoficzne w postaci emocjonalnie

¹¹ Immanuel Kant (1724—1804); Friedrich W. J. Schellihg (1775— 1K54;; Johana iiottlieb Fichte (1762—1814).