28461 pic 11 06 141837

58 Zofia Mitosek [16]

Gdy przechylił jej głowę, szukając ust, Manon zajrzała mu w oczy.

Nie dostrzegła w nich żadnego rozczulenia i tęsknoty, którą wyczuła w jego mowie, ani cienia rozpaczy i bólu. Oczy pięknego młodzieńca płonęły triumfującą żądzą.

Bystry, zdolny do ścisłej krytyki i szybkiej decyzji rozum francuski w oka mgnieniu wziął górę. [Tu Manon przypomina sobie okrutne i dzikie zachowanie Borysa w dzieciństwie.] Kultura setek pokoleń, głęboka myśl francuskiego narodu, w^Tytworność czynów, nieubłagana, matematyczna logika i takt rasy zatriumfowały.

Odsunęła się nagle od swego towarzysza i spokojnym, pogodnym głosem rzekła:

— Biedny, biedny Borysie! [s. 75—76].

Na posiedzeniu Ligi Narodów przemawia minister Briand:

Briand, który nie wiedział jeszcze, w jakim tonie będą przemawiali inni, mówił ostrożnie, nawet z odcieniem lekkiej ironii, lecz francuska krew przemogła, entuzjazm do szlachetnych, ogólnoludzkich idei zerwał pęta kombinacyj i zastrzeżeń politycznych. Syn narodu błyskotliwych i śmiałych myślicieli, swoim sceptycyzmem, [...] swoją wreszcie krytyką jeszcze silniej i wyraźniej podkreślił konieczność przyjęcia idei pokojowej [s. 229],

Podobny sposób prezentacji postaci dominuje w całej powieści. Tak więc Anglik, oceniany negatywnie, nieodmiennie powtarza swoje narodowe sentencje, nieodmiennie „krzywi usta” i ma „nieruchome spojrzenie zimnych, bezbarwnych oczu”. Rosjanin-białogwardzista jest tylko wcieleniem „duszy rosyjskiej”, a więc według obowiązujących wówczas schematów na zmianę mistyczny i wojowniczy, w sumie — postać „niebezpieczna” i demoniczna. Amerykanin — prezentowany w świecie europejskich swarów jako przybysz z innego świata — monotonnie głosi pochwałę pokojowej cywilizacji. Polaka nawet na moment nie opuszcza patriotyczny patos. Uwagę przykuwa postać Niemca, przedstawiona w świetle odmiennym od typowo polskiego (antagonistycznego) stereotypu. Powieściowi przedstawiciele tego narodu to ludzie o „śmiałych, rozumnych oczach” (zawsze okrągłych i niebieskiego koloru), „okrągłej, upartej głowie”, którą, jak minister Stresemann, „przebijali mur europejskiej nieufności”.

powieściowych protagonistów. objawiająca się w gło-

.cznose

sze riedzii    racji polityrznyrh winna ustąpić postawom ludz-

w obręhie__wvznaczonej przez nie skali wartościowania. Partykularne ra-

kim. nie przypisanym do systemu wyobrażeń opinii publicznej. Jednakże, wbrew~3tIgerowanej"przez powieściową fabułę ewolucji bohaterów', Stereotypy pozostają_jialej stereotypami, a ewolucja mieści się

cje politycznejako „antropologia pozoru” zasłużyły na potępienie; fakt przynależności do swojego narodu, który określa sposób bycia i myślenia człowieka, oczywiście nie może być podważany. W ten sposób ste-rectvpowość kompromitowana w przebiegu fabularnym i potępiana przez założoną w powieści aksjologią pozostaje mimo to nie wartościowaną cechą identyfikacyjną postaci, ich stałą oznaką¹'. Np. Anglik Joe — bez względu na to, czy jako małe dziecko głosi frazesy narodowe, czy jest uwodzony przez piękną kobietę, czy wreszcie przeżywa wątpliwości moralne — pozostaje zawsze „typowo angielskim charakterem", zgodnie z potocznym wyobrażeniem „angielskości”. Jest figurą, pionkiem o apriorycznie ustalonej wartości. W gruncie rzeczy nie ewolucja „duchowa”, lecz reprezentowanie swojego narodu określa charaktery bohaterów omawianej powieści i determinuje konstrukcję powieściowego „antykwariatu”. Słowo „antykwariat” najlepiej odpowiada relacjom międzyosobowym utworu: postacie, wprowadzone do powieściowej przestrzeni z zewnątrz, odkurzone skrzętną ręką kolekcjonera, wchodzą do gry, w której pełnią rolę pionków. Przypomnieć tu wypadnie znane porównanie synchronicznego stanu języka do sytuacji gry w szachy, które wprowadził F. de Saussure: „W partii szachów właściwością każdej sytuacji jest to, że jest ona zupełnie niezależna od stanów poprzedzających. Jest rzeczą całkowicie obojętną, czy się do danej sytuacji doszło taką drogą czy inną; ten, kto śledził całą partię szachów, nie ma najmniejszej przewagi nad ciekawym widzem, który by zaczął się przyglądać stanowi gry dopiero w momencie krytycznym. Aby opisać tę sytuację, nie trzeba wcale przypominać tego, co się stało 10 sekund wcześniej”¹⁸. Opis ten zdaje się wyjaśniać mechanizm powieści Ossendowskiego: jej kolejne epizody to jakby takie autonomiczne decoupages sytuacji szachowej, określone nie przez relację wobec stanów poprzednich, ale poprzez aktualny układ pionków o niezmiennych wartościach i przyporządkowanych do reguł kodu ruchach.

Przewaga kodu nad kontekstem — bo z takim zjawiskiem mamy tu chyba do czynienia — charakteryzuje wypowiedzi silnie nacechowane „systemowością”, określone poprzez relację do niezależnych od reguł sukcesji tekstu paradygmatów; przy czym paradygmaty te, determinujące syntagmę wypowiedzi, mogą być różnego rodzaju: językowe, artystyczne (np. język gatunku literackiego); mogą to być funkcjonalne systemy ról społecznych, które określają sposób zachowania członka danej społeczności jako pewien tekst kulturowy¹⁹; mogą także być systemami wyobrażeń kulturowych sprzęgniętych z ideologią. Jeżeli mówi się, że

¹⁷ Kategorie funkcji i oznaki zaczerpnęliśmy z pracy R. Barthes’a Wstęp do aruilizy strukturalnej opowiadań, przeł. W. Błońska, „Pamiętnik Literacki”, 1968, z. 4.

¹³ F. de Saussure, Kurs językoznawstwa ogólnego, Warszawa 1961, s. 97— 98.

¹³ Pojęcie „tekstu kultury” pochodzi z pracy J. Lotmana Le Texte et la Fonctwn, „Semiotica”, 1969, z. 2.