28559 IMG�81 (2)

106

106

narratorze i

Studium ii. o

wierna”. Dlatego nie tylko antycypują, lecz objaśniają i komę* tują nadchodzące „przedstawienie”. Widowisko, które odbędą się w domu państwa Płachtów z udziałem wielu gości, został! niejako zaprojektowane przez „scenografię”. Rzeczowa powagi scenerii warsztatu Hebla uprzedza o rzetelnym, porządnym, zor. ganizowanym ładzie odbywającej się tu nauki i pracy.

Wskazówką dozwalającą czytelnikowi bezbłędnie orientować się w wymowie charakteryzacyjnej scenerii jest uznawany przez Korzeniowskiego aksjomat f iz jonomiczny — wspólne dobro całego powieściopisarstwa realistycznego tej doby. Z wyglądu miejsca — jak w fizjonomice Lavatera z wyglądu twarzy — można odczytywać charakter i „usposobienie moralne*' człowieka związanego z tym miejscem. Przekonanie to, ujmowane w potocznym języku za pomocą uogólnień w rodzaj u „jak cię widzą, tak cię piszą”, zyskiwało nowe uzasadnienie w refleksji socjologicznej tego okresu, nakazującej rozpatrywać „gatunki" ludzkie w ścisłym związku ze środowiskiem. Środowisko stawało się niezbędną częścią składową poznania człowieka — już nie: tylko owocem jego działalności, wytworem, ale czynnikiem determinującym jego postępowanie i charakter. Pojęcie środowiska miało w tradycji racjonalistycznej sens głównie geograficzno--klimatyczny, co się wiązało z dominacją naturalistycznej antropologii, ale już w okresie rozkwitu myśli oświeceniowej zaczęto owo pojęcie rozszerzać na uwarunkowania społeczne.⁴⁰ W pierwszej połowię XIX wieku analiza tych uwarunkowań stała się jedną z obsesji myślenia powieściowego i została podniesiona — co zrozumiałe w kontekście upowszechniania się historyzmu —■ do rangi czołowego zadania pisarza. Balzakowska formuła człowieka w środowisku stała się szeroko stosowaną dyrektywę badania społeczeństwa (klas, warstw, grup) oraz badania sposobów i narzędzi produkcji, manufaktur, mieszkań i innych tego rodzaju czynników, determinujących jednostkę daleko istotniej niż przyroda. ⁴¹

Jest to rzeczywiście jeden z wielkich obszarów badawczych ¹

un

i. pozycja narratora

historyka powieści, jeśli zaś nań nie wejdziemy, to nie wynika to z obawy, że na tym terenie refleksja o literaturze stale musi się narażać na sąsiadowanie z refleksją o nielitcraturze (trudno przecież, by było inaczej na terenie „macierzystego¹ gatunku socjologii literatury ¹), lecz z niepokoju, że odwiodłoby to nas od zamiaru wyznaczonego tytułem studium.

Jeśli poprzestaliśmy tu na zaakcentowaniu fizjonomicznej wykładni obrazów środowiska w utworach Korzeniowskiego, to uczyniliśmy tak dlatego, że ona właśnie najbardziej narzuca się uwadze odbiorców. Z powieściowych pól i ogrodów, budowli i sprzętów odczytujemy niemylnie i jednoznacznie charaktery ludzi, którzy wśród nich żyją. Korzeniowski nie lubi niejasności i wieloznaczności. Zazwyczaj prowadzi „łaskawego czytelnika” drogą klarowną, a sugestię symboliczną uznałby za coś w rodzaju niedopracowania czy bałamutności. Przedstawiane w powieściach rzeczy i fakty mają albo tylko swój sens podstawowy (i wówczas nie ma co poszukiwać „drugiego dna'*: błoto opisane na początku Kollokacji jest po prostu błotem i niczego poza tym nie oznacza), albo łatwy do odnalezienia sens przydany (charakteryzacyjny). Bardzo ęzadko natkniemy się w tych powieściach na scenerię symboliczną. Łatwiej o to w nowelach, gdzie pisarz — ograniczany konwencjami małej formy — z konieczności musi uciekać się do opisu skrótowego, nie dopowiedzianego do ostatniego detalu.

Niechęć do symbolu oznacza, że nie jest Korzeniowski „balzakistą¹ w takim sensie, jaki wynika z interpretacji Ojca Goriot danej przez Ericha Auerbacha. ⁴¹ Nie daje się ponosić nieokiełznanemu temperamentowi, wizjonerstwu, nastrojom. Rzeczownika nie zostawi bez porządnego dookreślającego przymiotnika. Nie chce sugerować tajemniczej czy tym bardziej demonicznej „natury¹ świata. Kiedy w Nowych wędrówkach Oryginała skusi go romantyczne universum symboliczne, będzie się z tym prawdziwie męczył i właściwie symbole przenicuje na alegorie. Czytelnik otrzyma w efekcie powieść raczej dziwaczną

1

Zób. B. Suchodolski, Rozwój nowożytnej filozofii człowieka War-

%. 477—550 (Człowiek częścią przyrody) i s, 551_722 (Człowiek

® Mstorto i Cjloulek stworzeniem społecznym).

JS|    ^baJ?^ac« ‘wór-

Balzaka, Moskwa 1570).    *• ^uczborskaja, Twórcze st wo

« Tym mianem określa powieściopisarstwo A. Mencwel, Wstąp, w: W kręgu socjologii literatury, t. I, s. 33.

« Zob. E. Auerbach, Mimesis. Rzeczywistość przedstawiona w literaturze Zachodu. Tłum. Z. Zabicki, t. II, Warszawa 1068, s. 200—312.