30821 klauzula

(KLASYKA NIEMIECKA) - KLECHDA

jeden ze swych najwyższych wzlotów i wydała wiele wybitnych dzieł. Na okres ten przypada dojrzałość twórcza J. W. Goethego, F. Schillera, J. G. Herdera, F. Hólderlina i J. P. Richtera. W dziedzinie myśli filozoficznej wielką rolę odegrały dzieła I. Kanta, formułujące teorię krytycyzmu poznawczego, rygoryzmu moralnego oraz wolności i godności jednostki ludzkiej. Zainteresowania biegiem dziejów doprowadziły do powstania filozofii historii jako procesu rozwojowego (Herder, Myśli o filozofii dziejów, 1784 —1791, wczesne prace Hegla). Rozwijała się myśl antropologiczna, głosząca wiarę w postęp kultury, w humanistyczne treści ludzkiego bytowania; nawiązując do filozofii i sztuki antyku wypracowała ona wzniosły ideał pełnego człowieczeństwa, który realizować się winien w dążeniu do doskonałości moralnej, działaniu na rzecz prawdy i sprawiedliwości, w apoteozie wolności (Herder, Listy wzywające do krzewienia czlowieczeń-stwa, 1793—1799). Istotne znaczenie dla formowania tego ideału przypisywano sztuce mającej spełniać misję wychowawczą w imię jedności prawdy i piękna (Schiller, Listy o estetycznym wychowaniu człowieka, 1795). Nowe idee este-tyczno-literackie znalazły wyraz w rozprawie Schillera O poezji naiwnej i sentymentalnej (-* naiwny — sentymentalny). Ośrodkiem życia lit był Weimar. W twórczości lit. podejmowano przede wszystkim wysokie gatunki wywodzące się z tradycji antycznej: tragedię realizującą reguły jedności i harmonii (Ifigenia w Taurydzie Goethego, Maria Stuart Schillera), odę i hymn (Schiller, Hólderlin) oraz elegię (Goethe, Hólder-lin) i epigramat (Goethe, Schiller). Powstawały zarazem wybitne utwory przełamujące klasyczne normy i bliskie tendencjom romantycznym (ballady Goethego i Schillera, pierwszy niemiecki dramat narodowy — historyczna trylogia o Wal-lensteinie Schillera, liryka Hólderlina). Najwybitniejszym myślowo i artystycznie dziełem okresu była tragedia Goethego Faust (cz. I 1808). Okres ten przynosi również rozwój twórczości powieściowej — obyczajowo-dydaktycznej (Goethego Lata nauki Wilhelma Meistra, 1795 — 96; Powinowactwa z wyboru, 1809) i psychologicznej (utwory Jean Paul Richtera). Bogactwo, różnorodność oraz wartości ideowo-artystyczne utworów zaliczanych do k.n. czynią z tego okresu jeden z najważniejszych składników niemieckiej tradycji lit.

Lit.: G. Lukacs, Goethe und seine Zeit, 1947; H. A. KorfT, Geist der Goethezeit. Yersuch einer

ideellen Entwicklung der Klassisch-romantischen Literaturgeschichte, t. 2, 1953; Begriffsbestim-mung der Klassik und des Klassischen, red. H. O. Burger, 1972; Deutsche Literatur zur Zeit der Klassik, red. K. O. Conrady, 1977; B. Leckc, Literatur der deutschen Klassik, 1980. tk

Klauzula (< łac. clausula = zamknięcie; ang. clausula, fr. clausule, nicm. Klausel, ros. KAay3yAa) — 1. w -*• prozie rytmicznej końcowy odcinek —► okresu lub -* członu zdaniowego odznaczający się uporządkowanym następstwem sylab zróżnicowanych pod względem -* iloczasu lub -*■ akcentu (—► cursus); 2. w -» wierszu końcowy odcinek —+ wersu o stałej budowie zaprogramowanej przez reguły danego -* systemu weryfikacyjnego. K. jest miejscem, w którym zbiegają się sygnały delimitacyjne wersu wyodrębniające go jako —► wierszową jednostkę i nadające mu samodzielną —*• intonację wierszową (—► delimitacja). W wersyfikacji polskiej jest to najwyraziściej i najrygorystyczniej ujednolicona cząstka wersu. Sygnałami k. bywają: 1. ustalony porządek akcentowy; w zależności od niego rozróżnia się k. żeńskie z -*• akcentem paroksytonicznym, k. męskie z —» akcentem oksytonicznym i k. dak-tyliczne z —> akcentem proparoksytonicznym; 2. -» rym; 3. dział składniowo-intonacyjny oraz 4. układ graficzny tekstu. Współdziałanie tych wszystkich sygnałów zakończenia wersu zdarza się dość często, choć nie ma charakteru obowiązującego. Obok najpowszechniejszych wierszy rymowych występują bowiem —► wiersze białe, a obok k. uwydatnionych przez dział składniowy występują k. z —*• przerzutnią. Inna nazwa: spadek rytmiczny. Por. spadek adoniczny.

Lit.: Z. Kopczyńska, Klauzula, [w zbiorze:] Wiersz, cz. I: Rytmika, red. J. Woronczak, 1963; zob. też wiersz sylabiczny, wiersz sylabotoniczny, wiersz toniczny, wiersz nieregularny, wiersz wolny, wiersz zdaniowy, rym. aos

Klechda — ludowe -*■ podanie związane z lokalnymi tradycjami kulturalnymi, wierzeniami i obyczajowością danego regionu, opowiadające o jego legendarnej przeszłości, o postaciach na poły historycznych, na poły fantastycznych, o niezwykłych wydarzeniach i osobliwościach krajobrazu. K. jest spokrewniona z —» baśnią, z którą łączą ją wspólne motywy i schematy tematyczne, zawsze jednak pozostaje znacznie silniej niż baśń związana z realiami społeczno-obyczajowymi konkretnego środowiska. Na-