31374 leksyka006

38

Rodzaje dzieł leksykografleznych

Zwykle wyróżniamy dwa główne rodzaje dzieła leksykograficznego: słownik i encyklopedia, przy czym słownik standardowo traktuje o języku, zaś encyklopedia o świecie. Zauważmy od razu, że, wbrew dalszemu podziałowi sugerowanemu przez Mielczarka, podobnie jak encyklopedia, słownik także może istnieć w postaci albo alfabetycznej, albo systematycznej, czyli onoma-zjologicznej. Słowniki mogą obejmować jeden język lub więcej niż jeden. Czy tak jest z encyklopediami? Nie tak łatwo znaleźć, co prawda, encyklopedię różnojęzyczną, jednak do takiej kategorii można zaliczyć tłumaczenia encyklopedii na inne języki: powstające dzieło jest wtórne, jak każde tłumaczenie, często w pełni zrozumiałe przez odwołanie do oryginału (pisane było wszak z myślą o pewnym typie odbiorcy). Takimi tłumaczeniami były przekłady Konversationslexikon Brockhausa na rosyjski, BoVsoj souetskoj encyklopedii na angielski, czy Encyclopciedii Britannica na polski. Stąd możemy rozróżnić następujące rodzaje dzieł leksykograficznych: encyklopedię (o świecie) lub słownik (o języku), dzieło leksykogr a liczne może być jednojęzyczne lub wielojęzyczne, ułożone alfabetycznie lub tematycznie.

Jednak w ten sposób doszliśmy prawie do podziału znanego już z literatury, podziału zaproponowanego przez Toma McArthura (1986a; 1986b). W jego ujęciu istnieją następujące sposoby opisu w dziełach leksykograficznych: tematyczny, alfabetyczny, słownikowy i encyklopedyczny. Zadziwiająca jest zasadnicza konwergencja poglądów Mielczarka i McArthura, jednak u McArthura brak wymiaru wielojęzykowego (por. też Piotrowski 1994). W ten sposób mamy następujące rodzaje opisu w dziełach leksykograficznych: tematyczny, alfabetyczny, słownikowy (o języku), encyklopedyczny (o świecie), jednojęzyczny, wielojęzyczny.

Słownik a encyklopedia

Zatrzymamy się przez chwilę nad tymi dwoma rodzajami dzieł leksykograficznych, choćby dlatego, że, z żalem, więcej do encyklopedii wracać nie będziemy. Znów jednak, jak w przypadku słownika, należy zacząć od analizy poglądów teoretycznych, ponieważ szczegółowe rozróżnienia często opierają się na jakichś wstępnych przesłankach. Mianowicie rozróżnienie między en-

5

i

\

t

r

LEKSYKOGRAFIA 1 SŁOWNIK - WYJAŚNIENIA OGÓLNE

39

i

t

i-

f

i

r

i

f •

f

I

f

*

I

>

{•

i

i

cyklopedią a słownikiem, czyli wiedzą encyklopedyczną a wiedzą językową, opiera się w gruncie rzeczy na przyjętym założeniu: czy wiedza językowa jest wiedzą odrębną od innych rodzajów wiedzy, czy też jest taka sama jak inne rodzaje wiedzy o świecie, jest podtypem wiedzy w ogóle?

W pewnej tradycji językoznawczej (ale i filozoficznej²⁰) przyjmuje się, że wiedza językowa jest innym rodzajem wiedzy niż wiedza o świecie. W tej tradycji rozróżnia się ostro między słownikiem a encyklopedią; na gruncie polskim w tę tradycję wpisuje się Wierzbicka (por. Wierzbicka 1996: 335-350).

\

i

i

b

t

i

i-

I

*

f

f,

N-

I

i

i.

p

r

e

?.

i

\

i

V

k

f

I

W tych tradycjach natomiast, w których nie rozróżnia się różnych rodzajów wiedzy, np. w językoznawstwie kognitywnym, twierdzi się, że w gruncie rzeczy semantykę opisuje encyklopedia (por. Langacker 1987). Także i wybitny semiotyk, Umberto Eco, twierdzi, że to właśnie encyklopedia, nie słownik, jest pojęciem semantycznym, opisuje semantykę (Eco 1986: 85). Dobitnie też stwierdza „słownik jest urządzeniem pragmatycznym”.

Jakie wnioski wynikają z tych rozważań dla leksykografa? Otóż dla leksykografa nadrzędne są teksty, ponieważ słownik jest pomocą przy pracy z tekstem. Obserwując teksty, nietrudno zauważyć, że występuje w nich bardzo wiele nazw własnych, typowych dla encyklopedii. W tekstach także wyrazy 'pospolite’ występują w kontekstach naukowych, technicznych, nie tylko w znaczeniach 'codziennych’. Stąd też z tego punktu widzenia rozdzielenie haseł ‘językowych’ od ‘encyklopedycznych’jest zawsze kontrowersyjne i sztuczne; z łatwością można też wykazać niekonsekwencje w tym zakresie w słownikach.

t

W Innym słowniku języka polskiego, a dzieło to nad wyraz spójne, znajdziemy np. imię własne Maryja, a częstszego Maria już nie znajdziemy. W niektórych słownikach, np. w słynnym słowniku amerykańskim Webster’s Third ‘przemycano’ objaśnienia encyklopedyczne - wyjaśnienie właściwej nazw} własnej występowało w etymologiach. W leksykografii amerykańskiej spoty kamy też na ogół słowniki zwykle sprzężone z encyklopediami.

I

t

t

\

t

i

i-

»

?

²⁰ Tak naprawdę większość twierdzeń językoznawczych zasadza się na jakichś przesłań kach filozoficznych. Językoznawstwo współczesne przyznaje się do związków umysłowych z filo zofią racjonalistyczną, a rozróżnienie między słownikiem a encyklopedią można chyba wywieś' z rozróżnienia między zdaniami analitycznymi a syntetycznymi, czyli opierającymi się na wła snościach języka (analityczne) a opisach świata (syntetyczne). Rozróżnienia te były wprowadzo ne przez Kanta.