33043 PC060214

120 O człowieku 10

dziedzinach umiejętności, jak i co się tyczy umiejętności życia, jednocześnie jest jedyną istotą żywą, która może kierować się regułami fałszywymi i przekazywać je na użytek innych. Tak więc w szerszym zakresie i niebezpieczniej myli się człowiek, niż mogą błądzić inne zwierzęta. Człowiek przy tym, gdyby zechciał (a chcieć będzie, ilekroć będzie mu się zdawało, że to odpowiada jego zamiarom), mógłby uczyć tego, o czym wie, że jest fałszywe, to znaczy: mógłby kłamać i sprawiać, że umysły ludzi zagrażałyby warunkom życia społecznego i pokoju, co w społecznościach innych istot żywych zdarzyć się nie może; te bowiem oceniają, co jest dla nich dobre i złe, swoimi własnymi zmysłami, nie zaś na podstawie cudzych żalów, których to żalów przyczyny nie mogłyby rozumieć, nie widząc jej bezpośrednio. Poza tym wskutek tego, że ludzie nawykli słuchać, przeto niektórzy, co słuchają filozofów i scholastyków, przyjmują nieopatrznie słowa, jakie słyszą, choć nie znajduje w nich wyrazu żadne twierdzenie, a takie są właśnie słowa wynalezione przez doktorów, którzy chcą pokryć swoją niewiedzę; i ci ludzie posługują się tymi słowami, mniemając, iż coś mówią, gdy tymczasem w rzeczywistości nic nie mówią. Wreszcie, wobec tego, że mówić jest łatwo, człowiek mówi nawet to, czego nie myśli, a o tym, co mówi, jest przekonany, że jest prawdą, i w ten sposób może oszukiwać sam siebie; zwierzę natomiast samo siebie oszukiwać nie może. Tak więc dzięki mowie człowiek nie staje się lepszy, lecz tylko zdobywa większą moc.

4. Wiedza w naszym rozumieniu dotyczy prawdziwości twierdzeń, to znaczy: zdań ogólnych, to znaczy:

prawdziwości wniosków. Gdy zaś chodzi o prawdziwość faktu, to właściwie mówi się nie o wiedzy, lecz po prostu o znajomości. Tak więc ta wiedza, dzięki której wiemy, że jakieś przedłożone nam twierdzenie jest prawdą, jest poznaniem opartym na przyczynach, czyli na ustaleniu drogą słusznego rozumowania, jak powstają rzeczy. Ta zaś wiedza, dzięki której wiemy tylko, iż jest możliwe, że dane twierdzenie jest prawdą, jest poznaniem rzeczy opartym na doświadczeniu skutków przy pomocy słusznego rozumowania. Oba te sposoby wyprowadzenia twierdzeń nazywają się zazwyczaj dowodami; niemniej pierwszy z nich' zasługuje na to miano słuszniej niż drugi; pożyteczniej jest bowiem wiedzieć, w jaki sposób możemy najlepiej wykorzystać istniejące w danej chwili przyczyny, niż znać to, co już się nieodwołalnie stało. Tak więc ludziom dostępna jest wiedza oparta na tym wywodzie a priori tylko co się tyczy tych rzeczy, których powstawanie zależy od woli samych ludzi.

5. Można więc dowieść wielu twierdzeń, które dotyczą wielkości; wiedza o nich nazywa się geometrią. Przyczyny własności, jakie mają poszczególne figury , tkwią w tych liniach, jakie samiśmy poprowadzili: również powstawanie figur zależy od naszej własnej woli. A wobec tego do poznania jakiejkolw iek własności figury nie potrzeba nic więcej niż to, iżbyśmy rozważyli wszystkie te rzeczy, które wy nikają z konstrukcji, jaką wykonaliśmy rysując figurę. Z tej więc racji, że figurę stwarzamy my sami, możliwa jest geometria i może się opierać na dowodach. Natomiast własności rzeczy należących do przyrody nie możemy wyprowadzić z ich

Elementy filozofii — T. II    9