33414 ScannedImage 20

produkcji towarów jedynie sferę zatrudnienia związanego z pobieraniem wynagrodzenia uznaje się za pracę, pozbawiając tym samym refleksji i nagrody (w postaci władzy, statusu lub bogactwa) całą sferę ludzkiej i społecznej reprodukcji, od rodzenia i wychowywania dzieci po całą gamę czynności domowych związanych z reprodukcją siły roboczej, a więc tych wszystkich czynności, w których wysiłek i praca kobiety odgrywają decydującą rolę¹. Wskazuje ponadto na to, że w warunkach nowoczesnego kapitalizmu sfera wypoczynku sama uległa utowarowieniu i przekształciła się w autonomiczną sferę uprzemysłowionej kultury masowej, sferę, w której obiekty kulturalne podlegają procesowi produkcji, dystrybucji i konsumpcji.

Zastosowane do problematyki religijnej rozróżnienie między „publiczną” pracą a „prywatnym” domem ukazuje natychmiast dwuznaczne miejsce religii w nowoczesnym świecie. Z jednej strony, można powiedzieć z absolutną niemal pewnością, że religia należy do sfery kultury. Z historycznego punktu widzenia religia była - co potwierdziły badania antropologiczne oraz studia nad historią kultury i cywilizacji - rdzeniem kultury. Niektóre wyróżniające się socjologiczne analizy religii pokazały jednak, że religia w nowoczesnym świecie, podobnie jak cała kultura, narażona jest także na utowarowienie. „Sytuacja pluralistyczna jest przede wszystkim sytuacją rynkową - instytucje religijne stają się agencjami rynkowymi, a tradycje religijne - artykułami konsumpcyjnymi”², ^rzeczywiście, w Stanach Zjednoczonych „dział zbawienia” jest chyba jednym z najbardziej urozmaiconych i najbardziej dochodowych sektorów w całym przemyśle kultury masowej. O niepewnym miejscu religii w nowoczesnym świecie świadczy jednak to, że tpnrip kultury nrm/nrze^pf^ljiowadzipdTłna wiedzy, zwana Socjologią kultury, wydają się całkowicie ignorować religię. Przyjmuje się, przynajmniej milcząco, że pod pojęciem kultury rozumie się wyłącznie kulturę świecką.

Feministyczna krytyka podziału na publiczne męskie i prywatne kobiece ukazuje być może najlepiej głębsze znaczenie nowoczesnej prywatyzacji religii. Stwierdzenie, że „religia jest sprawą prywatną”, nie tylko opisuje historyczny proces dyferencjacji instytucjonalnej, ale w istocie wyznacza religii właściwe miejsce w życiu społecznym. Miejscem, które no-■ ‘ woczesność przydziela religii, jest dom rozumiany nie jako przestrzeń fili'. zyczna, ale - jak podaje słownik Webstera - „miejsce, z którym wiążemy " trwałe uczucia”. Dom jest sferą miłości, ekspresji, bliskości, subiektywności, uczuciowości, emocji, irracjonalności, moralności, duchowości i religii. Ponad-^ -to sfera domowa jest sferą kobiecą par excellence. Ann Douglas opisała - trafnie historyczny proces prywatyzacji religii, który dokonał się w Ameryce . f w pierwszej połowie XIX wieku, jako proces „feminizacji”³.

Jak pokazała feministyczna krytyka i filozofia moralna,^feminizacja jgigii wywarła zubażający wpływ zarówno w dziedzinie prywatnej, jak r publicznej⁴. Religia, podobnie jak szlachetność moralna, podlega takiej sentymentalizacji, subiektywizacji i prywatyzacji, że traci nie tylko siłę cOdriziaływania publicznego, lecz także intersubiektywne publiczne znacze-■nie. Rei i g ja wyłączona z obszaru publicznej dyskursy wnej racjonalności odpowiedzialności, staje się, podobnie jak moralność, wyłącznie kwestią I indywidualnego, prywatnego smaku. Podczas gdy przednowoczesne społeczeństwa skłonne były wymuszać publiczne wyznania wiary, stosując w tym ioelu rozmaite środki, od zbiorowych auto da fe urządzanych na placach ublicznych po publiczne akty pokuty, to społeczeństwa nowoczesne, prze-

121

1

   Podejście to różni się na przykład wyraźnie od modelu obowiązującego w starożytnym polis, gdzie oikos, czyli domostwo, było sferą pracy. Kategorie, którymi posługuje się Hannah Arendt w swojej antropologii filozoficznej i które rozwija w The Humań Condition, pochodzą właśnie z tej szczególnej historycznej formacji starożytnej. Arendt woli przeżywać świat w kategoriach myśli greckiej, niż powielać bezrefleksyjnie, jak to się na ogół czyni w nowoczesnej filozofii i naukach społecznych, nowoczesne kategorie wynikające z rozdziału domu i pracy.

2

   Peter Berger, Święty baldachim, op. cit., s. 186.

3

^M Ann Douglas, The Feminiiation of American Culture, New York 1977. Subtelniej-iśzą i bardziej złożoną analizę historyczną można znaleźć w: Nancy Cott, The Bonds of Womanhood: ‘Woman’s Sphere’ in New England, 1780-1835, New Haven 1977.

4

Zob. przyp. 12 w niniejszym rozdziale. Zob. też Rosemary Radford Ruether, The ICult ofTrue Womanhood, „Commonwcal”, 9 November 1973. Przedstawicielki krytyki jtfeministycznej zwróciły także uwagę na to, że podział na publiczne męskie i prywatne ' kobiece przebiega także wewnątrz większości instytucji religijnych. Stanowiska duchowne fPkościelne zarezerwowane są głównie, a w niektórych denominacjach wciąż jeszcze i wyłącznie, dla mężczyzn, podczas gdy laikat i osoby uczęszczające do kościoła to w większości kobiety. W rzeczywistości to właśnie w tej najbardziej kobiecej sferze, jak chyba w żadnej innej, uwidaczniają się w pełni oznaki patriarchalnej dominacji. Por. Mary Dały, The Church and the Second Sex, Boston 1985; Rosemary R. Ruether, Sexism and God-Talk: Toward a Feminist Tlieology, Boston 1983.