36831 P1100093

218 Grzegorz Szpila

jest w kilku odmiankach. Można i w ten sposób analizować wymienione przeze mnie przykłady.

Najciekawszym zjawiskiem jest jednak parafrazowanie przysłów na potrzeby danego artykułu. Przysłowia zostają przekształcone przez autora tak, aby mógł nim manipulować w swoim tekście, tworząc j ak gdyby współczesny komentarz o długoletniej tradycji. Najczęstszymi są tu zmiany leksykalne, dzięki nim właśnie parafraza nabiera życia poprzez bezpośrednie odniesienie do opisywanej sytuacji. Każda z parafraz jest zależna od tekstu, a w szerszej perspektywie od sytuacji polityczno-społecznej. Chociaż przekształceniom ulegają znane przysłowia, interpretacja ich parafraz bez odniesienia do kontekstu jest albo niemożliwa lub wysoce utrudniona, albo parafrazy tracą wyraźnie na sile wyrazu. Przytoczę kilka przykładów z ich krótkimi opisami. Przysłowie Jaki pan, taki kram zostało przekształcone na dwa sposoby, a mianowicie: „Jaki Wąsacz, taki kram” (NIE 24/99) oraz, Jaka Szyszka, taki Orzeł” (NIE 31/99). O ile pierwsza parafraza nie wymaga komentarza, jest to oczywisty komentarz do polityki gospodarczej ministra Wąsacza, o tyle druga wymaga objaśnienia. Parafraza ta odnosi się do zależności pomiędzy sekretarzem zarządu powiatu Warszawa, panem Szyszką, a klubem sportowym Orzeł, który, według dziennikarza NIE, był hojnie, choć nielegalnie wspomagany finansowo przez władze powiatowe. Cytowany jako drugi fragment „Jaka Szyszka, taki Orzeł” może być naturalnie derywowany z innych przysłów o podobnej strukturze logiczno-semiotycznej, np .Jaka matka, taka córka, Jaka mać, taka nać, Jaki ojciec, taki syn', może też być parafrazą dwóch przysłów na raz. Ponieważ nie można tego jednoznacznie stwierdzić, przyjąłem za formę wyjściowąprzysłowie, które pojawiło się już w NIE. W stwierdzeniu „Komuch z wozu, babie lżej! - jak mawiał pradziadziuś Sabała, klepiąc się po parzenicach” (NIE 48/97) kryje się komentarz do pozbycia się z rządu Michała Jagiełły przez panią minister Wnuk-Nazarową. Można się pokusić o jeszcze inną interpretację: być może przywołanie przysłowia Baba z wozu, koniom lżej jest ukrytym życzenie, aby to panią minister premier zwolnił z pełnionej przez nią w owym czasie funkcji. Cytat pochodzi z 1997 roku, jak wiemy, tak też się stało później. W zmienionej strukturze przysłowia Poznać głupiego po śmiechu jego w „To był żart, ale jak mówi staropolskie, czyste rasowo, porzekadło: «Poznać białego po śmiechu jego»” (NIE 30/99), biały odnosi się, co wynika z kontekstu, do żartującego posła Szkaradka, występującego w obronie ministra Kapery, po jego niefortunnych wypowiedziach na temat ras. Przysłowie Łaska pańska na pstrym koniu jeździ pojawia się zmienionej formie kilkakrotnie. Dwa razy łaska pańska zamieniona zostaje na „łaskę historii”, a mianowicie: „Łaska historii na pstrym koniu jeździ i Korwin-Mikke nie zawsze ma rację” (ME 50/99) oraz „Cóż, łaska historii na pstrym koniu jeździ” {NIE 30/99); innym razem na „łaskę ludu bożego” w „Glempowi zaś, po utarciu jego prymasowskiego nosa, życzę, żeby po nocach straszył go duch poprzednika - prymasa Poniatowskiego, i przypomniał, że łaska ludu bożego na pstrym koniu jeździ” {NIE 16/98). Zastąpienie pojęcia „pan” pojęciem „lud boży” ma oczywiście dodatkowo wzmacniać wydźwięk parafrazy.

Oprócz struktur z wymienionymi elementami leksykalnymi, pośród zebranych przykładów wyróżnia się grupa parafraz, w których jedna część paremii pozostaje nienaruszona, druga zostaje wymieniona na zupełnie inną, tak jest np. w „Byli ranni, ale tam, gdzie bywa papież, tam i wióry lecą” {NIE 22/99); „Kto rano wstaje, ten rządzi” {NIE 28/98).

Przysłowia ulegają w tygodniku ME skróceniu lub wydłużeniu. Przez skrócenie rozumiem zabieg przytaczania przysłów w ich niepełnej formie, co odzwierciedla zwyczajowe użycie przysłów. Nie zawsze przecież cytujemy całą paremię, a tylko jej część w celu zasygnalizowania, jaki rodzaj wypowiedzi stosujemy. Tę formę cytowania ilustrują: „Stwierdził on, że «Casinos» odsprzedało udziały Przedsiębiorstwu Lotniczemu Porty Lotnicze (bliska koszula ciału) (...)” {NIE 25/99) zamiast Bliższa koszula ciału niż suknia', „Słowo się rzekło” {NIE 39/99) zamiast Słowo się rzekło, kobyłka u płotu czy też „Psy szczekają, ale to pryszcz” (ME4/2000) zamiast Psy szczekają, karawana idzie dalej. Wydaje się, że skracanie formy pełnej nie jest podyktowane oszczędnością papieru czy ekonomią słowa, lecz stosowaniem reguł powszechnego użycia form krótkich. Być może nawet dziennikarze nie znają form pełnych, nie wpływa to jednak ujemnie na odbiór paremii. Kolejny przykład ilustruje ten rodzaj modyfikacji w połączeniu z zamierzoną wymianą elementów leksykalnych. Przysłowie Mądremu śmiech, a głupiemu radość jest przywołane w formie „A Żydowi radość” (ME 49/98).

Wydłużenie przysłów polega na dodawaniu do danej paremii takiej informacji, z którą forma wyjściowa tworzy jak gdyby nowe przysłowie -dopowiedzenie ma charakter metaforyczny, uogólniający, nabiera cech komentarza o cechach prawdy uniwersalnej. Tak jest w przypadku następujących dopowiedzeń: „Raz się jest na wozie, raz pod wozem, ale siano się wiezie” {NIE 4/2000); „Ryba gnije od głowy, a Rosja - od Jelcyna” (ME 38/98). Nawiasem mówiąc, prawda tego ostatniego zdezaktualizowała się z końcem roku 1999.