P1100824

218

Grzegorz Szpili

_jest _w kilku odminnkach. Można i w ten sposób analizować wymieniono pm»» ^mniC ^Swszym zjawiskiem jest jednak parafrazowanie przysłów na potrzeby danego artykułu. Przysłowia zostają przekształcone przez, autom lak. aby mógł nim manipulować w swoim tekście, tworząc .,ak gdyby ^półczesny komentarz o długoletniej tradycji. Najczęstszym, są tu zmiany Icksyknl c dzięki nim właśnie parafraza nabiera życia poprzez bezpośrednie odniesienie do opisywanej sytuacji. Każda z. parafraz jest zależna od tekstu, a w szerszej perspektywie od sytuacji polityczno-społecznej. Choctnż przekształceniom ulegają znane przysłowia, interpretacja ich parafraz bez odniesienia do kontekstu jest albo niemożliwa lub wysoce utrudniona, albo parał razy tracą wyraźnie na sile wyrazu. Przytoczę kilka przykładów z ich krótkimi opisami. Przysłowie Jaki pan. taki kram zostało przekształcone na dwa sposoby, a mianowicie: „Jaki Wąsacz, taki kram {NIE 24/00) oraz „Jaka Szyszka, taki Orzeł” (NIE 31/90J O ile pierwsza parafraza nic wymaga komentarza, jest to oczywisty komentarz do polityki gospodarczej ministra Wąsacza, o tyle druga wymaga objaśnienia. Parafraza ta odnosi się do zależności pomiędzy sekretarzem zarządu powiatu Warszawa, panem Szyszką, a klubem sportowym Orzeł, który, według dziennikarza NIE, był hojnie, choć nielegalnie wspomagany finansowo przez władze powiatowe. Cytowany jako drugi fragment „Jaka Szyszka, taki Orzeł” może być naturalnie derywowany z innych przysłów o podobnej strukturze logiczno-semiotyczncj, np.Jaka matka, taka córka, Jaka mać, taka nać_t Jaki ojciec, taki syn; może też być parafrazą dwóch przysłów na raz. Ponieważ nic można tego jednoznacznie stwierdzić, przyjąłem za formę wyjściową przysłowie, które pojawiło się już w NIE. W stwierdzeniu „Komuch z wozu, babie lżej! jak mawiał pradziadziuś Sabała, klepiąc się po parzenicach" (NIE 48/97) kryje się komentarz do pozbycia się z rządu Michała Jagiełły przez panią minister Wnuk-Nnzarową. Można się pokusić o jeszcze inną interpretację: być może przywołanie przysłowia Baba z wozu, koniom lżej jest ukrytym życzenie, aby to panią minister premier zwolnił z pełnionej przez nią w owym czasie funkcji. Cytat pochodzi z 1997 roku, jak wiemy, tak też się stało później. W zmienionej strukturze przysłowia Poznać głupiego po śmiechu jego w „To był żart, ale jak mówi staropolskie, czyste rasowo, porzekadło: «Poznać białego po śmiechu jcgo»" {NIE 30/99), biały odnosi się, co wynika z kontekstu, do żartującego posła Szkaradka, występu-jąngo w obronie ministra Kapcry, po jego niefortunnych wypowiedziach na tem.it tas. Przysłowie / aska pańska na pstrym koniu jeździ pojawia się zmie-

8° duch poprzednika - prymasa Poniatowskiego, i przypomniał, że laska ludu bożego na pstrym koniu jeździ” (NIE 16/98). Zastąpienie pojęcia „pan" pojęciem „lud boży” ma oczywiście dodatkowo wzmacniać wydźwięk parafrazy.

ilłoncj formie kilkukrotnie. Dwa razy laska pańska zamieniona zostaje na „la ski; historii”, a mianowicie: „Laska historii na pstrym koniu jeździ i Korwin Mikke nic zawsze ma rację” (NIE 50/99) oraz „Cóż, łaska historii na pstrym koniu jeździ" (NfE 30/99); innym razem na „łaskę ludu bożego” w „Glempo wi zaś, po utarciu jego prymasowskiego nosa, życzę, żeby po nocach straszył

Oprócz struktur z wymienionymi elementami leksykalnymi, pośród zebranych przykładów wyróżnia się grupa parafraz, w których jedna część paremii pozostaje nienaruszona, druga zostaje wymieniona na zupełnie inna, tak jest np. w „Hyli ranni, ale tam, gdzie bywa papież, tam i wióry lecą" (NIE ' ’ '^)lM. „Kto rano wstaje, ten rządzi” (NIE 28/98).

Przysłowia ulegają w tygodniku NIE skróceniu lub wydłużeniu. Przez skrócenie rozumiem zabieg przytaczania przysłów w ich niepełnej formie, co odzwierciedla zwyczajowe użycie przysłów. Nic zawsze przecież cytujemy całą paremię, a tylko jej część w celu zasygnalizowania, jaki rodzaj wypowiedzi stosujemy. Tę formę cytowania ilustrują: „Stwierdził on, że «Casinos» odsprzedało udziały Przedsiębiorstwu Lotniczemu Porty Lotnicze (bliska koszula ciału) („.)” (NIE 25/99) zamiast Bliższa koszula ciału niż suknia; „Słowo się rzekło” (NIE 39/99) zamiast Słowo się rzekło, kobyłka u płotu czy też „Psy szczekają, ale to pryszcz" (NIE4/2000) zamiast Psy szczekają, karawana idzie dalej. Wydaje się. że skracanie formy pełnej nie jest podyktowane oszczędnością papieru czy ekonomią słowa, lecz stosowaniem reguł powszechnego użycia form krótkich. Być może nawet dziennikarze nic znają form pełnych, nie wpływa to jednak ujemnie na odbiór paremii. Kolejny przykład ilustruje ten rodzaj modyfikacji w połączeniu z zamierzoną wymianą elementów leksykalnych. Przysłowie Mądremu śmiech, a głupiemu radość jest przywo

łane w formie „A Żydowi radość” (NIE 49/98).

Wydłużenie przysłów polega na dodawaniu do danej paremii takiej informacji, z którą forma wyjściowa tworzy jak gdyby nowe przysłowie dopowiedzenie ma charakter metaforyczny, uogólniający, nabiera cech komentarza o cechach prawdy uniwersalnej. Tak jest w przypadku następujących dopowiedzeń: „Raz się jest na wozie, raz pod wozem, ale siano się wic.ic" (NIE 4/2000); „Ryba gnije od głowy, a Rosja od Jelcyna" (NIE 38    \

wiasem mówiąc, prawda tego ostatniego zdezaktualizowała się • końcem rok-

1999.