37607 PICT5990

wia, a w szczególności rozwoju umysłowego i społecznego oraz charakteru i osobowości osób badanych.

Na przykład charakterystyka środowiska rodzinnego może obejmować swym zasięgiem:

—    listę członków rodziny,

—    wiek poszczególnych członków rodziny,

stan fizyczny i zdrowotny każdego członka rodziny, wykształcenie, zawód i zatrudnienie rodziców oraz innych członków rodziny, zainteresowania, uzdolnienia i ulubione zajęcia członków rodziny, postawy rodziców wobec dzieci i siebie samych, wartości uznawane przez członków rodziny,

kontakty członków rodziny z ludźmi spoza własnego środowiska rodzinnego (A. Janowski. 1985, s. 232 i n.).

Opis rozwoju fizycznego i stanu zdrowia dziecka może dotyczyć m.in. jego okresu prenatalnego i niemowlęcego, przebytych przez niego chorób, jego odżywiania, wzrostu i wagi oraz ogólnej oceny jego stanu fizycznego i zdrowotnego. Opis natomiast rozwoju społecznego dziecka może obejmować jego wczesny rozwój społeczny, stosunki interpersonalne z rówieśnikami i dorosłymi, akceptację przez niego norm społcczno-moralnych, zachowania charakterystyczne dla swej płci, obyczaje i umiejętności społeczne, zdolności przywódcze i wywieranie wpływu na innych. Istotny wydaje się też opis charakteru i osobowości dziecka. W opisie tym można ukazać m.in. jego samoocenę, ideał lub cel, do którego ono dąży, w tym także preferowane przez niego wartości, konflikty z otoczeniem, braki lub niedosyt zaspokojenia podstawowych potrzeb, zainteresowania. poczucie niezależności i odpowiedzialności, wytrwałość, przyczyny przeżywanych przez niego emocji, np. lęku (A. Janowski, 1985, s. 233 i n.).

Niemałe znaczenie w dokonywaniu charakterystyki osoby, poddanej badaniom za pomocą metody indywidualnych przypadków, przywiązuje się bezsprzecznie do jej rozwoju umysłowego, w tym szczególnie osiągnięć szkolnych lub zawodowych oraz umiejętności radzenia sobie z nowymi zadaniami, wymagającymi rozwoju i dalekowzroczności. Szczególnym przedmiotem omawianej tu metody jest także najbliższe środowisko, w którym przebywa badana osoba. Na ogół uwzględnia się w tym społeczność, w której osoba ta mieszka obecnie i tą, w której mieszkała dawniej; opis jej warunków mieszkaniowych i charakterystykę środowiska sąsiedzkiego oraz standard materialny i status społeczny miejsca zamieszkania (A. Janowski, 1985, s. 233).

Ważną rzeczą w zastosowaniu metody indywidualnych przypadków jest korzystanie z możliwie wielu źródeł informacji. W przypadku badanego ucznia źródłami takimi są: relacje pisemne i ustne o nim składane przez uczących go

nauczycieli; wszelka dokumentacja szkolna dotycząca jego osoby; dostępne wyniki badań lekarskich i psychologicznych, np. w poradni psychologiczno-pedagogicznej, odnoszące się do mego; jego zeszyty, pamiętniki, notatki, wypracowania na związane z nim tematy; dokonywanie obserwacji jego zachowań zwłaszcza podczas lekcji, przerw międzylekcyjnych i zająć pozalekcyjnych; przeprowadzane z nim rozmowy i wywiady; nawiązywanie bezpośrednich kontaktów z jego wychowawcą klasy i rodzicami lub opiekunami. Dużą pomoc w gromadzeniu informacji o uczniu może także stanowić wspomniana już teczka biograficzna. o ile prowadzi się ją w miarą systematycznie.

Ocena metody indywidualnych przypadków

Różnorodność technik badawczych, jakimi można posłużyć się w odwoływaniu do metody indywidualnych przypadków, świadczy z jednej strony ojej możliwościach dokonywania względnie wielostronnych charakterystyk indywidualnych, a z drugiej o poważnym niebezpieczeństwie spłycenia przeprowadzanych za jej pomocą badań. Polega ono szczególnie na niedostatecznym sprawdzaniu wiarygodności otrzymanego materiału badawczego i wyprowadzaniu z niego zbyt pośpiesznych, a tym samym często zgoła pochopnych uogólnień. Nic jest to jednak niebezpieczeństwo nieuchronne. Pomniejszyć je może na pewno wysoki poziom kompetencji badacza i jego ze wszech miar twórcza (niekonwencjonalna) postawa badawcza, nade wszystko jego krytyczny stosunek do podejmowanych tego rodzaju badań.

Toteż nic dziwnego, że w ostatnich kilkunastu latach metoda indywidualnych przypadków' bywa na ogół doceniana szczególnie jako metoda badań jakościowych. Może z pewnością oddać również niemałe usługi badaniom ilościowym. Pomocna dla nich okazuje się nade wszystko w bliższym sformułowaniu problemów badawczych i hipotez roboczych, jak i w dokonaniu optymalnej opcracjona-lizacji zmiennych (por. S. Lamnek, 1993, s. 11-13). Zaletą jej jest i to, że poszerza i pogłębia wyniki badań ilościowych zwłaszcza dzięki gromadzeniu materiału jakościowego, w tym także o charakterze biograficznym.

Niewątpliwe zasługi ma ona jednak w badaniach jakościowych. Dzieje się tak w dużej mierze dlatego, że stosowanie jej łączy się z. otwartością badacza za-równo wobec teoretycznej koncepcji badań, jak również wobec doboru osób badanych i technik badawczych. Ponadto metoda indywidualnych przypadków umożliwia lepsze porozumienie się z osobami badanymi Dzięki temu wyzwala u nich większą gotowość wypowiadania się w sposób bardziej szczery i wylewny, niż za pomocą metod badań z góry' wy standaryzowanych. Umożliwia też przeprowadzenie badań w warunkach naturalnych, tj. w bezpośrednim kontekście środowiska, w jakim osoby badane obecnie żyją. Nic narzuca również spe-

307