34574 IMG52 (4)

76

mógł powstać tylko jako wynik oddziaływań reformacji — czy też wręcz, że kapitalizm jako system gospodarczy jest jej rezultatem. Już to, że pewne ważne formy działań kapitalistycznych są znacznie starsze niż reformacja, przeczyłoby takim poglądom, Trzeba natomiast stwierdzić, czy i na ile wpływy religijne współuczestniczyły w jakościowym kształtowaniu i ilościowej ekspansji tego »ducha« w świecie oraz które aspekty kultury opartej na kapitalistycznej bazie są z nimi związane. Można przy tym zbadać — pomiętając o wielości wzajemnych wpływów między podstawami materialnymi, formami organizacji społecznej i politycznej oraz treściami duchowymi poszczególnych epok kultury reformacji — czy i w jakich punktach »powinowactwa z wyboru* form wiary religijnej i etyki zawodowej dają się w ogóle rozpoznać. Tym samym ujawni się nam kierunek, w którym rozwój religijny oddziaływał na rozwój kultury materialnej. Dopiero wtedy, gdy te czynniki będą jako tako rozpoznane, można by spróbować ocenić, w jakiej mierze współczesne treści kulturowe w ich historycznym rozwoju dają się zapisać na karb motywów religinych, na ile zaś działały tu inne wpływy.

II. ETYKA ZAWODOWA ASCETYCZNEGO PROTESTANTYZMU

Były w gruncie rzeczy cztery nurty ascetycznego protestantyzmu (w używanym tu rozumieniu tego pojęcia): 1. Kalwinizm (w takiej postaci, jaką przyjął w Europie Zachodniej); 2. Pietyzm; 3. Metodyzm; 4. Sekty wyrosłe z ruchu nowochrzczeńców⁵¹. -I Żaden z tych ruchów nie był wobec pozostałych całkowicie odrębny, a i dystans wobec nieascetycznych kościołów reformowanych nie był ściśle zachowywany. Metodyzm powstał w obrębie angielskiego Kościoła państwowego dopiero w połowie XVIII wieku. W zamiarze swych założycieli miał być nie tyle nowym Kościołem, co ponownym rozbudzeniem ascetycznego ducha w starym Kościele. Dopiero w toku długiego rozwoju, zwłaszcza po przeniesieniu do Ameryki, oddzielił się od Kościoła anglikańskiego.

51) Zwinglianizmu nie omawiamy osobno, gdyż po krótkim okresie wielkich wpływów znaczenie jego zmalało. Arminianizm. którego dogmatyczna specyfika polegała na odrzuceniu dogmatu predestynacji w jego ścisłym rozumieniu — i który odrzucał też -ziemską ascezę- — utrwalił się jako sekta tylko w Holandii (i w Stanach Zjednoczonych) i jest dla nas interesujący jedynie jako przykład negatywny, jako wyznanie patrycjatu kupieckiego w Holandii. Jego dogmatyka przyjmowana była przez Kościół anglikański i większość odmian metódyzmu. Postawa -eraatiaóska- (tzn. wyznająca suwerenność państwa takie w sprawach kościelnych) była jednak równocześnie postawą wszystkich czysto politycznych instancji, od Długiego Parlamentu w Anglii, poprzez Elżbietę, aż po niderlandzkie Stany Generalne, zwłaszcza Johana vsn OIdenbarneveldta.