38971 P1190035

funkcjami religii. Za takim autentycznie marksistowskim, a nie wulgarnie upraszczającym ujęciem przemawiają także liczne fakty dziejowe, w których re-ligic (czy też lepiej — warstwy kapłańskie) nie były po prostu „sługami klas wyzyskujących”, lecz walczyły przeciw klasie rządzącej. Pamiętamy Faraona Prusa, ukazującego — jakkolwiek nie całkiem ściśle — jeden z fragmentów walk między faraonami a kastą kapłańską, która nie chciała ograniczyć się do służenia władcom, lecz dążyła do sprawowania władzy. Przypomnijmy sobie także, że teokracje były dawniej dość częstą formą ustrojową.

Funkcje społeczne religii można by więc podzielić na różne sposoby, według różnych zasad. Można tu wyróżnić np. funkcje religii wobec różnych klas, wobec różnych ruchów społecznych i ideologii, wobec postępu społecznego, technicznego, ekonomicznego, kulturalnego itp. Można by je również podzielić według najważniejszych zjawisk socjologicznych, rozgrywających się w społeczeństwie, jak np. integracji społecznej, socjalizacji, kontroli. Można by wreszcie dokonać klasyfikacji funkcji społecznych religii według istniejących w obrębie jednostki ludzkiej zjawisk i potrzeb *•, którym one odpowiadają bądź zaspokajają lub też — co bywa nader często — które falsyfikują i deformują. Aczkolwiek są to zjawiska indywidualne, niemniej jednak ich powszechność każe je również traktować socjologicznie jako zjawiska społeczne. W ten sposób możemy odróżnić z grubsza trzy typy funkcji społecznych religii:

— funkcje najogólniejsze, spełniane w procesie spo-

» Wydaje sio, U byłoby rzecze pożyteczni) „przetłumaczenie" na Jeżyk religioznawczy teorii „hierarchii potrzeb" A. H. Maziowa: zoh. zbiór: Problemy otubowoścl i motywacji w ptpcliolóplf amerpMA-•fclej, Warezawa IBM, PWN, a. J3S—Jlll,

łecznym jako całości, np. funkcja dcmobilizująca, odwodząca od aktywnego przekształcania rzeczywistości społecznej i przyrodniczej, lub też funkcja falsyfiku-jąca, czyli deformująca poprzez doktryny religijne właściwy obraz świata;

—    funkcje szczegółowe, spełniane przez religię już nie wobec całego procesu społecznego, lecz wobec poszczególnych grup społecznych (klas, warstw itp.);

—    funkcje wobec osobników (np. ufność w opiekę boską jako czynnik pozwalający przetrwać krytyczną sytuację itp.).

Funkcje religii można by podzielić jeszcze inaczej, a mianowicie wyróżnić w poszczególnych częściach składowych religii najważniejsze sposoby ich oddziaływania na społeczeństwo i osobnika. I tak np. w wierzeniach religijnych można odróżnić dwie zasadnicze funkcje: emocjonalną oraz intelektualną. Wierzenia religijne zaspokajają bowiem pewne potrzeby uczuciowe — emocjonalne człowieka oraz pewne potrzeby intelektualne. Oczywiście, czynią to w sposób zdeformowany, odwodzący od właściwej postawy uczuciowej i rozumowej. Ponieważ każdy człowiek przeżywa sporą gamę uczuć, wzruszeń, pragnień, obaw itp.. przeto funkcja emocjonalna religii polega na przechwytywaniu uczuć ludzkich i wykorzystywaniu ich — w formie zniekształconej — dla celów religijnych⁴⁰. Częściowo kwestie te poruszyliśmy już uprzednio, przy omawianiu psychicznych źródeł religii. zwróćmy więc teraz uwagę na tak jaskrawy przykład funkcji uczuciowej religii, jakim jest wykorzystywanie ludzkich potrzeb estetycznych przy okazji różnych obrzędów kościel-

« Szerzej o problematyce roli uczucia w reiigtl zot>. np. z. Poniatowski:    Lenin a raUfMnuMiiM. „Euhemer ...**, Warszawa iwa,

nr 5—«. s. 40- W, oraz tego* autora: Koła uczucia te ratlyijw) ilepi a cjacjl nauki, „Euhemer...”, Warszaw* 1907. nr l s. I* IM

Tl