39432 P1070350

syneczka do ojca prowadzi”. Przeciwnie — niewidomy w staropolszczyżnie charakteryzuje się przede wszystkim znaczeniem biernym nie widziany, niewidzialny^r; już w Kazaniach Świętokrzyskich zawarty jest fragment: „By cm raczył togo dnia w nasze sirca zawitać i nas wrogów naszych widomych i niewidomych uchować” (cr 5, Sł. Stp.) 'jawnych i ukrytych’; por. także przykłady późniejsze, piętnasto wieczne: „z niewidomej rzeczy” — ex materia invisa”, r. 1471; „Niewidomy się uczynił” 'niewidzialny* R XXIV 372, Sł. Stp. Hasło niewidomy jest u Lindego ilustrowane następującymi cytatami: „Widome rzeczy człowiek okiem zobaczyć może (...), niewidome tylko rozumem pojmujemy”. Kamk. Kat. 19; „Z rzeczy widomych możemy wiele niewidomych pojąć”, ibid. 1. Prawdopodobnie ustabilizowanie się obu przymiotników w zakresie kategorii strony, dające początek dzisiejszej asymetrycznej relacji widomy "widziany* — niewidomy nie widzący’ nastąpiło w XVIII w. choć jeszcze w tekstach dziewiętnastowiecznych zdarzają się przykłady typu „Jakaś chmura niewidoma ciążyła wszystkim na głowach”. Zachar. Kres. 33, Dor.

Z definicji znaczeniowej wyrazu dogodny zawartej w słowniku Lindego wynika, że używano go zarówno w funkcji czynnej 'dogadzający’, jak i w odcieniu biernym 'taki, któremu łatwo dogodzić, niewybredny’, zapewne jednak rzadko realizowanym już w XVIII w. skoro brak zarówno ilustracji cytatowej, jak też przykładów redakcyjnych dokumentujących takie właśnie jego zastosowanie.

Natomiast zaświadczenia tekstowe mają przymiotniki czuły w znaczeniu 'odczuwany’ (np. „Wiatr z gór Apeninów zawiał. Czułe było zimno”. Staszic Dzienn. II 127, Dor.), niewiadomy 'nie wiedzący’ („Niechaj ten, który prawa ma dawać i rządzić (...), nie będzie tak słabym i niewiadomym jak inni ludzie”. Staszic Uwagi 184, Dor.) ³⁰ oraz obraźliwy („Nie-obraźliwy umysł”. Pilch. Sen. list. 54, L, 'nie do obrażenia’). Warto wspomnieć o tym, że dawny zakres przymiotnika obraźliwy w treści czynnej nie był zupełnie zbieżny z normą użycia tego wyrazu we współczesnej połszczyźnie. Mianowicie przymiotnik nie miał w przeszłości odcienia potencjalnego 'skłonny do obrażania się, łatwo się obrażający’, ale stanowił dokładny odpowiednik znaczeniowy imiesłowu czynnego; por. „W pozwach nie ma nikt rzeczy (...) obrażliwych dobrej sławie pisać”. Stat. Lat. 143, Dor. 'obrażających dobrą sławę’.

• Słownik Lindego podaje na pierwszym miej ecu czynnościowe znaczenie wyrazów wiadomy i niewiadomy, ilustrując je cytatami z tekstów od XVI do XVIII w., np. „Pojął Jagiełło Pilecką, wdowę dobrze wielu mężów wiadomą”. Kr>m. 479; „Rozumie, że wszystko wie, a on niewiadomy”. Jabł. Tel. 55. W znaczeniu biernym oba wyrazy miały bogatszą niż dziś skalę odcieni semantycznych. Niewiadomy znaczył np. także w kontekście rzeczowników konkretnych 'nieznany* („Po niewiadomym gaju chodząc, pobłądził". Otw. Ow. 109, Ł), nagły, niespodziany’ („Tatarowie, wtargnąwszy do Podola, bardzo wiele ludzi pobrali, bo niewiadomie przyszli”. Biel. *40; „Dzień Pański niewiadomie przyjdzie”. Biał. Post. 27, L).

Do XVIII w. panowała względna równowaga obu użyć — czynnego i biernego — przymiotników trtoożny i trwożliwy; ładne z nich nie zdobyło wyraźne] przewagi. Stosowano więc wyrazy zarówno w treści 'strwożony’ („Niewinnie jej bojaźń trwożną dręczy duszę". Test. 48, b, 10). jak i w imiesłowowym znaczeniu 'trwożący", np. ..W nocy się tumultów trwo-żnych obawiali". Ba rdz. Luk 186; „Wiem, jak trwożliwa jest dostojeństwa żądza” Siem. Cyc. 478, L). Równolegle też używano w XVIII w. przymiotnika zyskowny w znaczeniu 'taki, który jest źródłem zysku, korzystny’ ³¹ — i ''taki, który ubiega się o zysk, interesowny’, np. „1 najmędrsi królowie często oszukiwanymi bywają, chytrzy i zyskowni ludzie przy ich stoją boku". Tr. TeL 25; „Zyskowny kupiec obce zwiedza kraje”. Nar. Dz.

2, 75, L.

Przytoczmy jeszcze nieco przykładów analogicznych przeobrażeń, które nastąpiły wcześniej, często nawet już w okresie staropolskim.

Przezorny w XVII w. był jeszcze regularnie używany w znaczeniu biernym ''dający się przejrzeć, możliwy do przejrzenia*, np. „Tu łąki nieprze-zorne okiem". Szymon. Siei. 34. Żywotny był zwłaszcza szczegółowy odcień tej treści: 'przejrzysty, przezroczysty’**: „Przezorna stoku woda”. Kochow. 90; „Trudno się róży zakryć w przezornym krysztale". Kochow.

91, L. Ale i treść czynna różniła się od znaczenia współczesnego, wynikała wprost ze struktury wyrazu i miała charakter dosłowny; por. „Bogowie wzrok mają tak przezorny, że mu nic nie wadzi noc i sklepy ciemne". Pot. Arg. 27, L — 'przenikający'.

W nietypowym dla współczesności znaczeniu czynnym 'przerażający' występował w tym samym okresie przymiotnik lękliwy: „Młodzieniec gdy takie będzie miał wychowanie, nietrudno mu będzie na wojnie lękliwe rzeczy znosić”. Petr. Hor. 2 D 3, L. Niecierpliwy z kolei miał treść bierną 'taki, którego niepodobna ścierpieć, nieznośny’: „To jest niecierpliwy grzech u Pana”. Rej. Post. L 1. 3, L.

Zakresem o wiele rozleglejszym niż dziś charakteryzował się przymiotnik dotkliwy. Używano go w treści tożsamej ze współczesną 'sprawiający ból psychiczny, dający się we znaki’ („Przezwiska sromotne a dotkliwe”. Eraz. 306, L), a także w odcieniu dosłownym znaczenia czynnego, dziś zachowanym w kilku zaledwie związkach (np. z nazwami ciosów: dotkliwy policzek, kułak itp.), por. „Piękne róże spadną, a tylko ciernie dotkliwe zostaną”. Zimor. Siei. 320. Co więcej, treść przenośna miała charakter

ⁿ Treść ta miała zakres szerszy niż we współczesnej polszczyźnie, wyraz bowiem w takim zastosowaniu odnosił się nie tylko do spraw materialnych. Por. np. „Odpuść im, Boże, grzech ich, aby moja krew, którą rozlewają, zyskowna ich zbawieniu została”. Sk. Żyw. 2, 246 b; „Pięknej tej cudzoziemki zyskowny zrobił obraz**. Nieme. Król 3, 36. L.

* Oba synonimy — przejrzysty i przezroczysty — wykazywały analogiczne wahania strony, por. „Wzrok tak ostry, tak przeźroczysty, jak płomień ognisty**. Rej. Op. 29, L ' przezierający”.

123