3 (58)

32

CiĄii I. POJĘCIA I KATEGORIĘ

Aspekty nowoczesności

Obok definiowania nowoczesności jako przeciwieństwa tradycjonalizmu podejmowano wiele prób budowania definicji pozytywnych przez wskazywanie fundamentalnych właściwości tego szczególnego typu społeczeństwa. Wyjaśnienia takie mogą się łatwo przekształcić w spo- ! rządzanie ad hoc list wszystkich możliwych cech współczesnych społeczeństw, pozbawio- j nych wyraźnej hierarchii, porządku i leżących u ich podłoża przesłanek teoretycznych. A te są przecież niezbędne, aby można było stworzyć głębszą i bardziej konkretną wizję nowoczesności niż ta, której dostarczają bardzo ogólne modele biegunowe. Jedna z ostatnich prób bardziej systematycznego wyjaśnienia nowoczesności została przedstawiona pr2ez i Krishana Kumara (1988). Autor wychodzi od strategii konstruowania modeli biegunowych, jednak wzbogacają konkretnymi obserwacjami empirycznymi zgromadzonymi w różnych badaniach socjologicznych. Wydaje się, że ten obszerny katalog cech typowych dla nowoczesności jest bliski temu, co można by uznać za stanowisko wspólne dla całej socjologii.

Podążając za Kumarem, wymienimy najpierw podstawowe cechy nowoczesności, zasady stanowiące jej szkielet, a później wskażemy na ich reperkusje w rozmaitych, bardziej konkretnych obszarach życia społecznego: ekonomii, stratyfikacji społecznej, polityce, kulturze i życiu codziennym.

1.    Zasada pierwsza to indywidualizm. John Naisbitt i Patricia Aburdenc (1990) mówią o „triumfie jednostki", jako najważniejszym spośród „megatrendów” charakteryzujących I epokę nowoczesną. Rozumieją przez to ostateczne zajęcie przez jednostki - w miejsce wspólnot, plemion, grup, narodów - centralnego miejsca w społeczeństwie (s. 298). Jednostka uwolniła się z niezastępowalnych, narzucanych więzi grupowych i może swobodnie poruszać się między zbiorowościami społecznymi, wedle własnej woli wybierać, do których

z nich chce przynależeć, decyduje sama o sobie i ponosi odpowiedzialność za swoje działania. zarówno sukcesy, jak i porażki.

2.    Następną zasadą jest dyferencjacja. Dotyczy ona przede wszystkim sfery pracy, gdzie przejawia się w wielkiej liczbie wyspecjalizowanych, wąsko sprecyzowanych zawodów, wymagających odmiennych umiejętności, kompetencji i wykształcenia. Zróżnicowanie widać także wyraźnie w sferze konsumpcji, gdzie każdy potencjalny konsument napotyka na oszałamiającą różnorodność opcji lub „szans życiowych” (Dahrcndorf, 1979). Oba zjawiska podnoszą niebywale zakres możliwych wyborów w obszarze edukacji, kariery zawodowej i stylu życia.

3.    Kolejną zasadą jest racjonalność - w działaniu organizacji i instytucji dominuje kalkulacja i bezosobowość. Jest to oczywiście lejtmoty w Weberowskiej teorii biurokracji, a organizacja biurokratyczna (w rozumieniu efektywnej bezosobowości zarządzania) jest powszechnie uznawana za jedną z centralnych cech nowoczesności. Pod tym szyldem trzeba także umieścić znaczenie nauki jako uprzywilejowanej, cieszącej się największym uznaniem i niezawodnej formy poznania.

4.    Czwartą zasadą jest ekonomizm, przez który rozumiemy zdominowanie całego życia społecznego przez ekonomiczną aktywność, ekonomiczne cele i ekonomiczne kryteria osiągnięć. Nowoczesne społeczeństwo jest zainteresowane głównie towarami, ich produkcją, dystrybucją i konsumpcją, i oczywiście pieniędzmi, jako wspólną jednostką i środkiem wymiany. Spychają one na dalszy plan alternatywne zainteresowanie rodziną i więzami

krwi, które dominowało we wczesnych, prymitywnych społeczeństwach, lub polityką i wojną, które z kolei było charakterystyczne dla tradycyjnych społeczeństw agrarnych (na przykład w średniowieczu).

5. Ostatnią zasadą jest ekspansywnaść. Nowoczesność ma wrodzoną tendencję do rozszerzania swojego zasięgu, przede wszystkim w przestrzeni. Ten właśnie proces nazywamy globalizacją (będzie omawiany szczegółowo w rozdziale 6). Jak to ujmuje Ambony Gid dens: „Nowoczesność jest ze swej natury globalizująca" (1990: 177), czyli ma tendencję do obejmowania coraz większych obszarów geograficznych i ostatecznie do ogarnięcia całego świata. Nowoczesność rozszerza się także „w głąb’*, penetrując najdrobniejsze, najbardziej prywatne i intymne sfery życia (na przykład przekonania religijne, zachowania seksualne, gusty konsumpcyjne, wzory spędzania czasu wolnego etc.). „W obu przypadkach zasięg i intensywność przemian towarzyszących nowoczesności są bardziej gruntowne niż większość rodzajów zmian charakterystycznych dla poprzednich okresów" (s. 4).

Przedstawione powyżej generalne zasady organizujące nowoczesność znajdują odzwierciedlenie w węższych obszarach życia społecznego. Socjologowie wskazują najczęściej na kilka nowych zjawisk, charakterystycznych dla społeczeństw nowoczesnych. Tak oto w dziedzinie ekonomii, centralnej dla całego systemu, obserwujemy:

1.    niespotykaną dotąd prędkość i skalę wzrostu gospodarczego, co oczywiście nie wyklucza okresowych lub lokalnych recesji; ogólnie jednak na dłuższą metę przewyższa on wszystko, co miało miejsce w poprzednich epokach,

2.    przejście z produkcji rolniczej do przemysłowej, będącej głównym sektorem gospodarki

3.    koncentrację produkcji w miastach i aglomeracjach,

4.    wykorzystanie nieożywionych źródeł energii w miejsce siły ludzi i zwierząt,

5.    wszechobccność innowacji technicznych obejmujących wszystkie sfery życia,

6.    otwarcie konkurencyjnych rynków pracy najemnej z pozostawieniem marginesu bezro bocia,

7.    koncentrację siły roboczej w fabrykach i wielkich przedsiębiorstwach przemysłowych,

8.    kluczową rolę przedsiębiorców, kierowników, „liderów biznesu" w kierowaniu produkcją.

Działający w ten sposób system ekonomiczny przekształca całą strukturę klasową i hierarchię stratyfikacyjną, tak że:

1.    sytuacja własnościowa i pozycja na rynku stają się głównymi determinantami statusu społecznego (zastępując wiek, tożsamość etniczną, płeć, wyznanie religijne i inne tradycyjne czynniki);

2.    duże segmenty populacji ulegają procesom prolctaryzacji i pauperyzacji; dokonuje się przekształcenie ich w pozbawioną własności silę roboczą, zmuszoną do sprzedawania swojej pracy jako towaru, nicuczestniczącą w przynoszonych przez nią zyskach;

3.    na drugim biegunie silne grupy kapitalistycznych właścicieli znacznie się wzbogacają dzięki zawłaszczaniu i reinwestowaniu zysków, przez co coraz widoczniejsze stają się wyraźne nierówności społeczne;

4.    jednocześnie pojawia się i rozrasta klasa średnia, obejmująca różnorodne zawody, ludzi zatrudnionych w handlu, administracji, transporcie, edukacji, nauce i innych „usługach".