42933 IMGX07 (4)

LXVI HERDERA «MYŚLI O FILOZOFII DZIEJOWi

dobnie stosunki między książętami germańskimi i ślepo im oddanymi drużynami przypominały autorowi zależność szlachty od magnatów w Polsce.

Została do omówienia grupa historiozoficzna: Herder, Fryderyk Schlegel i Hegel. Podniety, jakie Krasiński mógł zawdzięczać dziełu Herdera Myśli o filozofii dziejów (1784), dopełniały lekturę Monteskiusza, Woltera i Gibbona. Przed Herderem nikt tak ostro nie piętnował zaborczości Rzymian. Nazywa on ich gnębicielami, grabieżcami i pusto-szycielami świata. To rozbójnicze państwo, które zniszczyło naukę, sztukę i kulturę całego starożytnego świata; Pom-pejusz był rozbójnikiem; Rzym — jaskinią zbójów, tyranów i morderców rodu ludzkiego. Herder zna relację o Scypionie, któremu na ruinach Kartaginy przypominał się upadek Troi. W dziele Herdera mamy idee, które stały się sławne w romantyzmie. Np. potępienie Rzymu za to, że wypaczał i niszczył charakterystyczne właściwości pokonanych narodów. Ten sam zarzut stawiali potem badacze starożytności słowiańskich Kościołowi katolickiemu, jako dziedzicowi rzymskiego imperializmu: „Zobaczymy wówczas, jak z popiołów Rzymu odradza się nowy Rzym w wysoce zmienionej postaci, ale przecież znów pełen zdobywczego ducha”. Albo próba demonicznej stylizacji dziejów: „Rzym założony został przez jakiegoś demona wrogiego rodzajowi ludzkiemu, aby wszystkim istotom ziemskim ukazać ślady swej demonicznej, nadludzkiej wspaniałości”.

Humanitaryzm, wyklęcie militaryzmu i podbojów to cechy mieszczańskiej historiografii oświecenia:

Im bardziej rośnie wśród ludzi panowanie rozumu, tym bardziej przywykamy od młodości do rozumienia tego, że istnieje piękniejsza wielkość niż wroga ludziom wielkość tyranów, że lepiej choć trudniej jest uprawiać ziemię, niż ją pustoszyć, zakładać miasta, niż je burzyć. Pracowici Egipcjanie, bogaci duchem Grecy, uprawiający handel Fenicjanie prezentują się lepiej nie tylko w historii, ale już wtedy, kiedy istnieli, wiedli o wiele przyjemniejsze i pożyteczniejsze życie, niż niszczący wszystko Persowie, zdobywczy Rzymianie i chciwi Kartagińczycy. Pamięć tamtych narodów opromieniona jest do dziś sławą, a ich działalność na ziemi jest coraz bardziej nieśmiertelna; pustoszy ciele świata natomiast osiągnęli swą demoniczną przemocą tylko to, że na gruzach krajów, które zdobyli, wiedli życie narodu rozpustnego i nędznego, póki nie wychylili kielicha z trucizną niesłychanie srogiego odwetu.

(Przeł. Jerzy Gałecki)

Herder występował zarówno przeciw teorii przypadków w historii, jak kościelnej Opatrzności. Dzieje są wynikiem sił przyrody i działalności ludzkiej. Polemika z Bossuetem nabrała aktualnego znaczenia w dobie Świętego Przymierza:

Nic nie byłoby bardziej sprzeczne z tym bezstronnym rozważaniem, niż chęć podsunięcia nawet tym krwawym dziejom rzymskim jakiegoś określonego, tajemnego planu Opatrzności, np. takiego, że Rzym jakoby głównie dlatego doszedł do tak wysokiego rozwoju, aby mógł wydać mówców i poetów, rozszerzyć zasięg prawa rzymskiego i języka łacińskiego do najdalszych granic państwa, aby utorować drogę dla wprowadzenia religii chrześcijańskiej.

Pięknym przykładem historycznej krytyki i humani-. stycznej tendencji Herdera jest następujący ustęp:

Jeśli wreszcie idzie o religię chrześcijańską, to jakkolwiek szczególnie uwielbiam dobrodziejstwa, jakie ona przyniosła rodzajowi ludzkiemu, daleki jestem od tego, by sądzić, że choćby jeden tylko kamień drogowy został dla niej pierwotnie w Rzymie ustawiony. Nie dla niej wzniósł Ro-mulus miasto, nie dla niej Pompejusz i Krassus szli przez Judeę, a tym bardziej nie po to wprowadzono w Europie i Azji instytucje rzymskie, aby religii tej utorować wszędzie drogę. Rzym przyjął religię chrześcijańską tak samo, jak przyjął kult religijny Izydy i każdy najgorszy zabobon wschodniego świata. Przypisywalibyśmy Bogu rzeczy nie-